Αυτό που μόλις έγραψε ο Νίο ούτε εγώ το έχω ξανακούσει και δεν ισχύει. Αν ο Άλεξ εννοεί ενστάλαξη μακεδονικής εθνικής συνείδησης δεν έχει δίκιο.
Ούτε οι Βούλγαροι είχαν ξεκάθαρη θέση. Στο VMRO υπήρχε μεγάλη διαμάχη μεταξύ ενωτικών και αυτονομιστών. Οι μεν μιλούσαν για ένωση με Βουλγαρία θεωρώντας τους εαυτούς τους Βούλγαρους, οι δε για αυτόνομη Μακεδονία ως κράτος θεωρώντας τους εαυτούς τους Μακεδόνες.
Ο καπετάν Κώττας είναι μια κλασσική περίπτωση του χάους. Σλαβόφωνος, ενταγμένος στο VMRO, με ελληνική καταγωγή, χωρίς όμως εθνική συνείδηση. Πολεμούσε για χρόνια με το VMRO, απευθύνθηκε σε μπόλικους μητροπολίτες για βοήθεια χωρίς ανταπόκριση, ώσπου ανέβηκε στην Καστοριά ο Καραβαγγέλης. Αντάρτες που πήγαιναν και ερχόταν μεταξύ των δύο πλευρών. Αλλά ούτε κι αυτός θεωρούσε τον εαυτό του εθνικώς Μακεδόνα όπως οι περισσότεροι άλλωστε. Εθνικώς δε θεωρούσαν τους εαυτούς τους τίποτα. Μονο Βλάχους, Αρβανίτες, Σαρακατσάνους και πάει λέγοντας. Η Ανατολική Ρωμυλία είχε τεράστιους ελληνικούς πληθυσμούς, αλλά όταν αυτονομήθηκε δε μπορούσε να ενταχθεί στην Ελλαδα και τελικά μετά από χρόνια κατέληξαν πρόσφυγες κι αυτοί.
Το Ιλιντεν επέτειος της εξέγερσης είναι. Του Άη Λια σημαίνει.