Ομοσπονδιακό κράτος ή διάλυση της Ευρωζώνης
Η Ευρωζώνη βρίσκεται στα μαύρα της τα χάλια». Ετσι αρχίζει πολυσέλιδο αφιέρωμα του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου για το μέλλον της Ευρωζώνης, το οποίο καταλήγει στο συμπέρασμα ότι υπάρχουν μόνο δύο δρόμοι:
O πρώτος είναι να μετεξελιχθεί η Ευρωζώνη γρήγορα σε ομοσπονδιακό κράτος με νόμισμα το ευρώ.
Ο δεύτερος είναι να παραμείνει η Ευρωπαϊκή Ενωση, αλλά χωρίς το ευρώ, δηλαδή να διαλυθεί η Ευρωζώνη.
Το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο στο αφιέρωμά του με τίτλο "Europe’s Union Step by Step - Europe’s Road to Integration - Whither the Euro? ", παραδέχεται ότι έχουν γίνει σημαντικά βήματα από την κατεύθυνση της ολοκλήρωσης, αλλά αυτά γίνονται με πολύ αργούς ρυθμούς –τόσο αργούς που είναι σαν να μη γίνεται τίποτα. Το 1949 δημιουργήθηκε το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο ύστερα από πρωτοβουλία από πέντε κράτη: Γερμανία, Γαλλία, Ιταλία, Βέλγιο και Λουξεμβούργο. Από τότε μέχρι σήμερα, η ιδέα της Ευρωπαϊκής Ενωσης έχει προχωρήσει πολύ με σημαντικότερους σταθμούς την πτώση του Τείχους του Βερολίνου το 1989, την κυκλοφορία του ευρώ το 1999 και το κύμα ένταξης νέων μελών της Κεντρικής Ευρώπης το 2004 (διεύρυνση).
Ομως, η παγκόσμια πιστωτική κρίση το 2008 ανέδειξε με τον πιο έκδηλο τρόπο ότι η Ευρωζώνη δεν είχε καμία γραμμή άμυνας ούτε ήταν έτοιμη πολιτικά, οικονομικά και νομισματικά για να διαχειριστεί κρίση και ύφεση. Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα, που αναφέρει το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο, είναι ότι το Σύμφωνο Σταθερότητας και Ανάπτυξης που θεωρητικά επέβαλε τη δημοσιονομική πειθαρχία και τον δημοσιονομικό έλεγχο στα κράτη-μέλη ήταν αναποτελεσματικό. Διότι, ενώ υπήρχε το Σύμφωνο, η πιστωτική κρίση μετατράπηκε στην Ευρωζώνη σε κρίση χρέους. Δηλαδή, η Ευρωζώνη (η συνθήκη της) απέτυχε στο μοναδικό που προστάτευε, καθώς όλα τα υπόλοιπα για τη διαχείριση μιας κρίσης δεν τα προέβλεπε. Παράδειγμα, η Συνθήκη δεν προέβλεπε και συγκεκριμένα απαγόρευε τη διάσωση ενός κράτους-μέλους από τα υπόλοιπα. Ετσι, δημιουργήθηκε ο Ευρωπαϊκός Μηχανισμός Στήριξης για τη διάσωση της Ελλάδας.
Πολιτική ανεπάρκεια
Αλλά δεν ήταν μόνο το δημοσιονομικό πρόβλημα. Η Ευρωζώνη από τη σύστασή της, σύμφωνα με το ΔΝΤ, δεν έδωσε σημασία στο τραπεζικό σύστημα. Οχι ως μέρος της νομισματικής ένωσης, αλλά ως «διαπραγματευτής» της πραγματικής οικονομίας. Οπως εξηγεί το ΔΝΤ, το ευρώ έφερε μεγάλη μείωση επιτοκίων στις αδύναμες χώρες ή στη λεγόμενη περιφέρεια. Αυτό με τη σειρά του προκάλεσε εκτίναξη των τιμών κυρίως σε μη παραγωγικούς τομείς, μεγάλη αύξηση μισθών και σε ανεξέλεγκτο δανεισμό. Ενώ, λοιπόν, σε όλα αυτά τα χρόνια, από την εμφάνιση του ευρώ μέχρι την κρίση του 2008, υπήρχαν διασυνοριακές ροές κεφαλαίων, δεν υπήρχε ταυτόχρονα «διασυνοριακή μεταφορά κόστους χρήματος». Ετσι, όταν ξέσπασε η κρίση και τα κεφάλαια αποτραβήχτηκαν από τις αγορές, η κάθε χώρα έμεινε με τα χρέη της και τα αντίστοιχα κόστη της. Δηλαδή, είχαμε ανεξάρτητα κράτη, το καθένα με το δικό του πρόβλημα. Με τον τρόπο αυτό μετατράπηκε η πιστωτική κρίση σε κρίση χρέους, καθώς τα κράτη εκλήθησαν να διασώσουν τις τράπεζες. Η πολιτική ανεπάρκεια της Ευρωζώνης, σύμφωνα με το ΔΝΤ, φάνηκε από το γεγονός ότι τα πρώτα δύο χρόνια της κρίσης (2008-2010) αντί οι Ευρωπαίοι πολιτικοί να καταλάβουν την επικίνδυνη σύνδεση μεταξύ τραπεζών και κρατικού χρέους, απέδωσαν την κρίση των τραπεζών στα subprime των ΗΠΑ (κρίση των επισφαλών στεγαστικών δανείων). Οταν αντιλήφθηκαν με καθυστέρηση ότι θα πρέπει να αποσυνδεθεί το τραπεζικό σύστημα από το κρατικό χρέος, τότε προχώρησαν σε μια σειρά από αμήχανες πολιτικές, για να καταλήξουν το 2012 στην απόφαση ότι χρειάζεται τραπεζική ενοποίηση, ενιαία εποπτεία και μηχανισμός εκκαθάρισης προβληματικών τραπεζών.
Ανέτοιμη στην κρίση
Η Ευρωζώνη δεν ήταν έτοιμη να διαχειριστεί την κρίση ούτε νομισματικά, μολονότι έχει κοινό νόμισμα. Η μείωση των επιτοκίων του ευρώ δεν έφτασε σε όλα τα κράτη, με αποτέλεσμα οι οικονομίες και οι επιχειρήσεις της περιφέρειας να δανείζονται ακριβότερα. Η μείωση των επιτοκίων είχε αποτέλεσμα μόνο στον πυρήνα της Ευρωζώνης. Αυτό οδήγησε σε μεγαλύτερη ψαλίδα για το κόστος δανεισμού μεταξύ πυρήνα και περιφέρειας. Δηλαδή, η χαλάρωση της νομισματικής πολιτικής για την τόνωση της οικονομίας και την αναχαίτιση της κρίσης προκαλούσε μεγαλύτερες δημοσιονομικές και νομισματικές ανισορροπίες. Με άλλα λόγια, επιδείνωνε την κατάσταση. Ετσι, έφτασε ο επικεφαλής της ΕΚΤ Μάριο Ντράγκι να μιλήσει για ποσοτική χαλάρωση και για πρόγραμμα αγοράς ομολόγων. Αλλά και εδώ, όπως ανέφεραν αναλυτές στους Financial Times, υπάρχει ο εξής κίνδυνος: αγοράζοντας ομόλογα, να πέφτουν οι αποδόσεις των γερμανικών περισσότερο από ό,τι π.χ. των ιταλικών ή ελληνικών, επιτείνοντας πάλι τις διαφορές.
Η λύση
Η Ευρωζώνη το μόνο που χρειάζεται αυτήν τη στιγμή είναι δύο πράγματα:
• Πρώτον, χαλαρή νομισματική πολιτική.
• Δεύτερον, ενιαία δημοσιονομική πολιτική με υποστηρικτικό ρόλο όπου χρειάζεται. Δηλαδή, ένα υπουργείο Οικονομικών το οποίο να μεταφέρει πόρους από μία οικονομία σε μια άλλη που τους έχει ανάγκη.
Σήμερα η Ευρωζώνη κάνει ακριβώς το αντίθετο, και ειδικά στην περίπτωση της Ελλάδας. Οπως επισημαίνουν οι συγγραφείς της μελέτης του ΔΝΤ, το μόνο που έμαθαν οι οικονομολόγοι από τη Μεγάλη Υφεση του 1930 ήταν ότι η λιτότητα και η εσωτερική υποτίμηση είναι επικίνδυνες τακτικές. Διότι επιτείνουν τον αποπληθωρισμό, αυξάνουν σε πραγματικούς όρους το δημόσιο και ιδιωτικό χρέος, αλλά και το ύψος των πραγματικών μισθών. Ταυτόχρονα, μειώνεται η εσωτερική ζήτηση (μείωση ανάπτυξης) και αυξάνεται κατακόρυφα η ανεργία. Το ΔΝΤ επισημαίνει ότι σε αυτές τις περιπτώσεις αυξάνονται οι λεγόμενοι δημοσιονομικοί πολλαπλασιαστές. Για παράδειγμα, αντί ένα δημοσιονομικό μέτρο 1 ευρώ να έχει αρνητική επίπτωση στο ΑΕΠ κατά 1 ευρώ, θα έχει κατά 2 ευρώ.
Σήμερα αυτοί είναι κοντά στο 2 και θα πρέπει να μειωθούν στο 1, προκειμένου η Ευρωζώνη να αντιμετωπίσει το υπ’ αριθμόν 1 πρόβλημα, την ανεργία.
«Μαύρα πρόβατα» Γαλλία και Ιταλία
Η δημοσιονομική πειθαρχία φαίνεται ότι παραβιάζεται και από τον λεγόμενο «πυρήνα της Ευρωζώνης». Η Ιταλία και η Γαλλία σήμερα αποτελούν τα «μαύρα πρόβατα» της Ευρωζώνης εξαιτίας των υψηλών χρεών και της χαμηλής ανταγωνιστικότητας.
Την περασμένη εβδομάδα ο αντιπρόεδρος της Κομισιόν Ολι Ρεν αναφερόμενος στον πρόεδρο της Γαλλίας Φρανσουά Ολάντ δήλωσε ότι «κινδυνεύει να βγει εκτός των κανόνων του προϋπολογισμού της Ευρωπαϊκής Ενωσης». Στη Γαλλία έχει επιδεινωθεί το εμπορικό ισοζύγιο και η ανταγωνιστικότητα της οικονομίας επίσης διατρέχει υψηλό κίνδυνο εξαιτίας του δημόσιου χρέους, εκτός βέβαια των προβλημάτων του προϋπολογισμού της. «Παρά τα μέτρα που έχει πάρει η κυβέρνηση από το 2010, το χρέος συνεχίζει να αυξάνεται», αναφέρει η έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, ενώ το έλλειμμα της χώρας για τον επόμενο χρόνο θα βρίσκεται στο 3,9% αντί του 3%.
Για την Ιταλία ο Ρεν τόνισε ότι «η Ιταλία πρέπει να αντιμετωπίσει το πολύ μεγάλο χρέος και την ασθενική ανταγωνιστικότητα της οικονομίας της, που βασίζονται και τα δύο στην υποτονική ανάπτυξη και χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή στην πολιτική που θα ακολουθηθεί».
Και δεν είναι μόνο το πρόβλημα του χρέους. Στην Ευρωζώνη τώρα υπάρχει και ο κίνδυνος του αποπληθωρισμού. Δεν είναι τυχαίες οι παρεμβάσεις της επικεφαλής του ΔΝΤ Κριστίν Λαγκάρντ, η οποία δεν χάνει την ευκαιρία σε δηλώσεις και ομιλίες της να προειδοποιεί την Ευρωζώνη για αυτόν τον κίνδυνο. Την περασμένη εβδομάδα, η κυρία Λαγκάρντ τόνισε πως το ΔΝΤ εκτιμά τις πιθανότητες μιας τέτοιας εξέλιξης στο 15% έως 20%. Μιλώντας σε οικονομικό φόρουμ η κ. Λαγκάρντ ενέτεινε περαιτέρω την πίεση προς την ΕΚΤ να προχωρήσει σε χαλάρωση της νομισματικής πολιτικής.
Η κινητικότητα επέτυχε μόνο στο ποδόσφαιρο...
Παρά τις ενδείξεις ανάκαμψης που παρουσιάζει η Ευρωζώνη το τελευταίο διάστημα (δείκτης υπευθύνων προμηθειών - PMI κ.ά.), το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο δεν είναι τόσο αισιόδοξο. Η υψηλή ανεργία που μαστίζει την Ευρωζώνη αποκαλείται από το ΔΝΤ «σκιά» για το μέλλον της, καθώς αποτελεί τον υπ’ αριθμόν 1 κίνδυνο. Η ανεργία, όμως, δεν απειλεί μόνο το μέλλον. Ροκανίζει και το παρόν.
Οπως επισημαίνει το Ταμείο, τον Δεκέμβριο του 2013 η Ευρωζώνη ήταν σε χειρότερη κατάσταση από ό,τι το 2008. Ενώ οι ΗΠΑ, από όπου ξεκίνησε η παγκόσμια κρίση, ξεπέρασαν τα προβλήματα και η οικονομία ανέκαμψε, η Ευρωζώνη έμεινε πίσω. Συγκεκριμένα, το ΑΕΠ της Ευρωζώνης το 2013 ήταν μικρότερο κατά 3% σε σχέση με τα επίπεδα του 2008, όταν στις ΗΠΑ ήταν κατά 6% υψηλότερο. Το 2013 έκλεισε χαμηλότερα, σε σχέση με το 2008, κατά 8% στην Ιρλανδία, κατά 9% στην Ιταλία και κατά 12% στην Ελλάδα. Την ίδια στιγμή, η ανεργία στην Ευρωζώνη ξεπερνά το 12% με τα υψηλότερα ποσοστά να καταγράφονται σε Ελλάδα και Ισπανία (27%), στην Πορτογαλία (16%) και την Κύπρο (17%).
Χαμένες γενιές
Και δεν είναι μόνο τα υψηλά ποσοστά ανεργίας. Υπάρχουν τα ποιοτικά χαρακτηριστικά, που δεν αφήνουν μεγάλα περιθώρια αισιοδοξίας αν δεν υπάρξει άμεση δράση. Για παράδειγμα, αναφέρεται ότι πάνω από τους μισούς άνεργους είναι νέοι άνθρωποι μέχρι 25 ετών. Επίσης, η πλειονότητα των ανέργων είναι μακροχρόνια άνεργοι. Δηλαδή, έχουμε μια οικονομία που δεν δημιουργεί θέσεις εργασίας και επιπλέον δεν μπορεί να ενσωματώσει στις παραγωγικές δομές νέους ανθρώπους με νέες δεξιότητες και γνώσεις. Στο σημείο αυτό, το ΔΝΤ επανέρχεται για να υπογραμμίσει ότι η Ευρωζώνη δεν έχει ολοκληρωθεί ούτε στον εργασιακό τομέα. Η κινητικότητα στην εργασία εντός της Ευρωζώνης είναι ανύπαρκτη και αυτό φάνηκε από την πρόσφατη κρίση σε Ιρλανδία, Πορτογαλία και Ελλάδα. Από τα στοιχεία προκύπτει πως οι άνεργοι Ιρλανδοί κατέφυγαν στην Αυστραλία ή τη Βραζιλία παρά σε χώρες εντός της Ευρωζώνης. Το ίδιο, αλλά σε μικρότερο ποσοστό, παρατηρήθηκε στην Πορτογαλία, την Ισπανία και την Ελλάδα.
Στον μόνο τομέα που η Ευρωζώνη έχει προχωρήσει στην κινητικότητα των εργαζομένων είναι το... ποδόσφαιρο. Εκεί οι ομάδες είναι ιδιωτικές και επιτρέπονται οι μεταγραφές ποδοσφαιριστών. Το αποτέλεσμα είναι η αύξηση των μισθών αλλά και των επιτυχιών των ομάδων. Μελέτη του ΔΝΤ δείχνει ότι όσο αυξάνονται οι απολαβές των ποδοσφαιριστών, τόσο υψηλότερα είναι τα σκορ της ομάδας.
Η μείωση της ανεργίας μπορεί να εξασφαλιστεί μόνο με χαλάρωση της νομισματικής πολιτικής και με επεκτατική δημοσιονομική πολιτική, δηλαδή με αύξηση των δημοσίων επενδύσεων. Ο,τι δηλαδή κάνει η Ευρωζώνη, αλλά προς την αντίθετη κατεύθυνση. Αλλά ακόμη και αν αύριο ξεκινήσει να αυξάνει τις δημόσιες δαπάνες, η αύξηση της απασχόλησης θα καθυστερήσει. Οι προσλήψεις έρχονται μετά την εμφάνιση της ανάπτυξης, όπως εξάλλου και οι απολύσεις έρχονται μετά την εμφάνιση της ύφεσης. Η ανεργία και μάλιστα των νέων δημιουργεί από μόνη της συνθήκες αποπληθωρισμού, που οδηγεί σε έναν αυτοτροφοδοτούμενο κύκλο ύφεσης και αύξησης των χρεών.
Τι πρέπει λοιπόν να κάνει η Ευρωζώνη; Κατ’ αρχάς, όπως λέει ξεκάθαρα το ΔΝΤ, η ΕΚΤ θα πρέπει να αναθεωρήσει τον στόχο για τον πληθωρισμό βάζοντας ένα νέο όριο άνω του 2%. Το δεύτερο, που δεν το λέει ξεκάθαρα αλλά εμμέσως –πλην σαφώς–, να αλλάξει νοοτροπία η Γερμανία και να σταματήσει η κεντρική της τράπεζα (Bundesbank) να ασκεί πιέσεις στην ΕΚΤ.
