Επισκέπτης
Το κοινωνικό απαρτχάιντ της Γλασκόβης..
Στην αποβιομηχανοποιημένη Σκοτία, οι πλούσιες συνοικίες της Γλασκόβης γνωρίζουν μια προκλητική ευημερία, την ώρα που οι φτωχές περιοχές υποβαθμίζονται όλο και περισσότερο. Η κατάσταση θυμίζει εκείνη του 19ου αιώνα, όταν τα «επικίνδυνα στρώματα» κρατούνταν στο περιθώριο και οι ευκατάστατοι θεωρούσαν πως η ελεημοσύνη και η φιλανθρωπία θα επέτρεπαν να διαιωνιστεί η τάξη των πραγμάτων.
«Θεωρείτε πως οι ιδιωτικές λέσχες είναι για την ελίτ; Για τους πλούσιους; Για τους αλαζόνες; Εχετε απόλυτο δίκιο. Γι' αυτό βρισκόμαστε εμείς εδώ(1)». Στριμωγμένο ανάμεσα σ' ένα κατάστημα νυφικών ειδών, σε παμπ για ανώτερα στελέχη και γραφεία επιχειρήσεων, το Glasgow Art Club (Λέσχη Τέχνης της Γλασκόβης), στην καρδιά του εμπορικού κέντρου της πόλης, αυτοχαρακτηρίζεται ως «το πιο καλά φυλαγμένο μυστικό της Γλασκόβης». Η πόρτα αυτού του βικτοριανού αρχοντικού ανοίγει από έναν μπάτλερ με κοστούμι και γιλέκο. Κάθε εβδομάδα, σε αυτή τη «λέσχη της ελίτ», οι πρόκριτοι έχουν ραντεβού με την αγαθοεργία.
Ο πιο παλαιός Ροταριανός Ομιλος της Σκοτίας, με έτος ίδρυσης το 1912, οργανώνει εκεί ένα εθιμοτυπικό τελετουργικό: μια συνάντηση που τον ρυθμό της δίνουν οι φιλοφρονήσεις, οι διαπλοκές «χατιριών» και οι συμφέρουσες συζητήσεις -σε έναν χώρο για «ερασιτέχνες καλλιτέχνες» τον οποίο δημιούργησε, μεσούσης της βιομηχανικής επανάστασης (1867), ένας νεαρός ζωγράφος, αφοσιωμένος στους εμπόρους βαμβακιού και ζάχαρης που προθυμοποιούνταν να αγοράσουν τους πίνακές του. Οι περιστάσεις επιβάλλουν τον αβρό χαιρετισμό των ομοτράπεζων, τη χαλάρωση σε ένα εκλεκτό περιβάλλον και, αν το απαιτήσουν οι περιστάσεις, την έξοδο του καρνέ επιταγών για έναν σκοπό που τους ανέλυσαν από βήματος.
Ανετα καθισμένος στο τιμητικό τραπέζι, ο πρόεδρος, Μάικλ Γκάι, σηκώνεται όρθιος, ισιώνει αδέξια τις μαύρες τιράντες του και δίνει ένα δυνατό χτύπημα με το σφυράκι στην ασημένια καμπάνα. Είναι Τρίτη, 22 Ιουνίου 2010 και ώρα μία το μεσημέρι. Επίσημη έναρξη του γεύματος. Οι σαράντα συνδαιτυμόνες της ημέρας -τραπεζίτες, ασφαλιστές, δικηγόροι και διευθυντές επιχειρήσεων- ορθώνονται σαν ένας άνθρωπος, δηλώνουν την αφοσίωσή τους στη βασίλισσα κι ύστερα ξανακάθονται. Από τον λαιμό του 67χρονου Γκάι κρέμεται ένα βαρύ περιδέραιο που αποτελείται από καμιά εκατοστή μικρά ορθογώνια με χαραγμένα επάνω τους τα ονόματα των 98 προκατόχων του και το οποίο τού φτάνει μέχρι τον αφαλό. «Αυτό το περιδέραιο κοστίζει 38.000 λίρες (46.000 ευρώ). Είναι από χρυσό! Να και μια αξία που δεν έχει υποτιμηθεί στους καιρούς μας!», λέει αστειευόμενος πριν μπήξει το μαχαίρι του σε μια φέτα ροσμπίφ.
«Πάντα υπήρχαν φτωχοί στην πόλη»
Αν και τον ενοχλεί το κόσμημά του, το οποίο τελικά σφηνώνει κάτω από τις τιράντες του, ο Γκάι καταφέρνει να σκιαγραφήσει χοντρικά τις σκέψεις του για τη μεγάλη φτώχεια που πλήττει την πόλη, κυρίως τις ανατολικές συνοικίες: «Ναι, το γνωρίζουμε: στη Γλασκόβη υπάρχουν ορισμένες γειτονιές όπου ο κόσμος ζει λιγότερο κι απ' ό,τι στο Ιράκ! Ο τρόπος ζωής, η εξαχρείωση... Το γνωρίζουμε. Η Γλασκόβη ήταν πάντοτε μια πόλη όπου οι φτωχοί και οι πλούσιοι ζούσαν πλάι-πλάι. Είναι κυρίως οι ιρλανδοί μετανάστες που έχουν ρίξει τις στατιστικές. Καλά, όμως, δεν είναι και τόσο σοβαρό αυτό. Πάντα θα υπάρχουν φτωχοί και η Γλασκόβη είναι μια πόλη που σφύζει πραγματικά από ζωή, με φανταστικά μουσεία, εξαίσιες συναυλίες, εξαιρετικούς ανθρώπους!»
Τον Αύγουστο του 2008, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) δημοσίευσε μια έρευνα που αποκάλυπτε πως η διαφορά του προσδόκιμου ζωής ανάμεσα σε ένα παιδί που γεννήθηκε σε ένα πλούσιο προάστιο της Γλασκόβης -στα νότια και τα δυτικά- και σε ένα άλλο που είδε το φως του κόσμου σε ένα φτωχό προάστιο της ίδιας πόλης -στα ανατολικά- έφθανε τα είκοσι οκτώ χρόνια(2). Με τίτλο «Γεφυρώνοντας το χάσμα σε μια γενιά», η έκθεση αυτή αποδείκνυε πως κάποιες συνοικίες κατείχαν το ρεκόρ του χαμηλότερου μέσου όρου ζωής στην Ευρώπη: 54 έτη για τους άνδρες, 75 έτη για τις γυναίκες, που είναι λιγότερο εκτεθειμένες στις σκληρές συνθήκες διαβίωσης(3). Με τα αντίδοτα που συνέστηνε -καθολική πρόσβαση στα βασικά αγαθά (νερό, τροφή, κατάλυμα, ιατρική περίθαλψη, ενέργεια), καθώς επίσης και στην εκπαίδευση, στον πολιτισμό, στην ισορροπημένη πολεοδόμηση και στις καλές συνθήκες εργασίας...- η μελέτη έπρεπε να έχει πέσει σαν βόμβα. Δεν προκάλεσε παρά μικρούς παφλασμούς.
Ο Πίτερ Στίβεν, «ένα από τα πλουσιότερα μέλη της λέσχης μας», σύμφωνα με τον Γκάι, δυσκολεύεται να βρει τα λόγια του. Τραυλίζει, σκέπτεται για μια στιγμή ατενίζοντας τους τεράστιους, βαρύτιμους ξυλόγλυπτους πίνακες στις δύο πλευρές τις αίθουσας και κατόπιν παίρνει μπροστά: «Γιατί υπάρχει τέτοια διαφορά στο προσδόκιμο επιβίωσης μεταξύ των φτωχών και των πλούσιων σε αυτή την πόλη; Επειδή οι φτωχοί τρώνε άσχημα και έχουν κληρονομήσει αυτές τις κακές συνήθειες από τους γονείς τους. Φταίει η εκπαίδευση. Εμείς εδώ στον Ροταριανό Ομιλο είμαστε πολύ περήφανοι για τη δράση μας στα σχολεία των φτωχών συνοικιών της πόλης, όπως τους διαγωνισμούς ρητορικής. Πολλοί απ' αυτούς για τους οποίους μιλάτε, ζουν από τα κοινωνικά επιδόματα και δεν έχουν άλλο εισόδημα. Γι' αυτούς είναι πιο φτηνό να αγοράσουν fish and chips παρά να φάνε καλά!». Με το μαχαίρι στο χέρι, ο Γκάι καταλογίζει με τον ίδιο ακριβώς τρόπο το ευρωπαϊκό αυτό ρεκόρ στο «fish supper»(4), εξαιρετικά δημοφιλές έδεσμα στη Σκοτία.
Λίγες ώρες πριν απ' αυτό το εθιμοτυπικό γεύμα, ο βρετανός πρωθυπουργός, Ντέιβιντ Κάμερον, αποκάλυπτε το πιο αυστηρό πρόγραμμα λιτότητας της μεταπολεμικής εποχής στο Ηνωμένο Βασίλειο: εξοικονόμηση 110 δισεκατομμυρίων ευρώ από τώρα έως το 2015(5). Για να αντισταθμίσει το εξαγγελθέν πάγωμα των επενδύσεων στα σχολεία που βρίσκονται σε φτωχές περιοχές - 4,1 δισεκατομμύρια ευρώ - ο υπουργός Παιδείας, Μάικλ Γκόουβ, εξήγγειλε με τη σειρά του την καταβολή 4,7 εκατομμυρίων ευρώ σε έναν φιλανθρωπικό οργανισμό, το Teach First, του οποίου ο σκοπός είναι να πείσει «τους καλύτερους δασκάλους» να πάνε να διδάξουν στις γειτονιές των απόκληρων(6). Το δεξί χέρι παίρνει με το σπαθί κεφάλια, το αριστερό δίνει ελεημοσύνη. Μια σύνοψη του κοινωνικού ζητήματος στη Γλασκόβη;
Αστικός εξευγενισμός
Στο βήμα, έχοντας πάρει δυνάμεις από το σουφλέ σοκολάτας του, ο Τζορτζ Ράσελ, συνταξιούχος μιας πολυεθνικής τηλεπικοινωνιών, κάνει έκκληση για «σκίρτημα φιλανθρωπίας» απέναντι «στην επίθεση του κυβερνητικού συνασπισμού στις δημόσιες υπηρεσίες». «Με τις περικοπές του προϋπολογισμού που ανακοινώθηκαν, ο Ντέιβιντ Κάμερον βασίζεται στην αγαθοεργία. Για να φθάσουμε σε μια ομοιογενή κοινωνία, πρέπει όλοι να παίξουμε τον ρόλο μας. Ανθρωποι όπως εμείς, που έχουν χρήματα, πρέπει να δώσουν περισσότερα, αυτό είναι βέβαιο», λέει μετά την παρέμβασή του, ξαναβρίσκοντας κάποιες νότες από τη «σοσιαλιστική νεότητά» του. Ο πρόεδρος, όμως, θέλει να τραβήξει την προσοχή μας σε μια άλλη, πιο ευχάριστη πραγματικότητα. «Οπως γνωρίζετε, προσελκύουμε πολλές επιχειρηματικές δραστηριότητες στη Γλασκόβη. Τηλεφωνικά κέντρα, ασφαλιστικές εταιρείες, κέντρα χρηματοπιστωτικών υπηρεσιών... Κυρίως υπάρχει μια πολύ καλή προσφορά ξενοδοχείων. Εξάλλου, ένα καινούριο πεντάστερο μόλις άνοιξε κατά μήκος του ποταμού Κλάιντ. Ενα εξαίρετο ξενοδοχείο...»
Κατά τις δεκαετίες 1980-1990, η σκόνη από τις υψικαμίνους που κάλυπτε με ένα μουντό πέπλο τη Γλασκόβη ξεπλύθηκε με υψηλότατες επιχορηγήσεις. Εκλεισαν ναυπηγεία, ανθρακωρυχεία και χαλυβουργίες (βλ. σχετικό πλαίσιο στη σελ. 32). Από την πιο πολυπληθή πόλη της Σκοτίας θα έφτιαχναν μια πόλη των τεχνών, του πολιτισμού και των διακρίσεων. Αναδιαμόρφωση, μακιγιάρισμα, απόξεση. «Γλασκόβη, η Σκοτία με στιλ», διακηρύσσουν στο εξής οι αφίσες σε όλο το εμπορικό κέντρο και στα πέριξ. «Οι φτωχοί εξορίστηκαν στα περίχωρα και οι καλύτερες εργατικές κατοικίες πουλήθηκαν στον ιδιωτικό τομέα χάρη στη Μάργκαρετ Θάτσερ. Μπορούσε, λοιπόν, να ξεκινήσει η "καπουτσινοποίηση" της Γλασκόβης, μια διαδικασία συγγενής του "αστικού εξευγενισμού(7)", αναλύει η Μπρίτζετ Φάουλερ, κοινωνιολόγος στο πανεπιστήμιο της Γλασκόβης.
Είκοσι χρόνια μετά την ανακήρυξή της σε «πολιτιστική πρωτεύουσα της Ευρώπης», το 1990, η πόλη του αρχιτέκτονα Τσαρλς Ρένι Μάκιντος παρουσιάζεται ως μία από τις τρεις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες της σύγχρονης τέχνης. Φουσκώνει τις τιμές («βρετανική πόλη της αρχιτεκτονικής και του ντιζάιν» το 1999), προσελκύει μεγάλα αθλητικά γεγονότα(8) και εύπορους τουρίστες, ιδίως χάρη σε επτά ιδιωτικά γήπεδα του γκολφ και πέντε ξενοδοχεία πέντε αστέρων, ήτοι χίλια τριακόσια πενήντα οκτώ δωμάτια πολυτελείας. Εύλογα, λοιπόν, συλλέγει υμνητικά άρθρα στον ευρωπαϊκό τύπο, ο οποίος ξεχνά συστηματικά να αναφέρει τη διαφορά του μέσου όρου ζωής μεταξύ των ντόπιων(9).
Αν και καταλαμβάνει τις υψηλότερες βαθμίδες της κλίμακας όσον αφορά τους δείκτες ανεργίας, τους θανάτους από υπερβολική δόση ναρκωτικών ουσιών, τους καρκίνους του πνεύμονα ή τις ανθρωποκτονίες με αιχμηρά όπλα, η Γλασκόβη συγκεντρώνει επίσης και τις μεγάλες περιουσίες. Το 2007, η «λίστα των βρετανών εκατομμυριούχων(10)» περιλάμβανε 11.288 κατοίκους της Γλασκόβης, κατατάσσοντας την πόλη στην έβδομη θέση σε όλο το Ηνωμένο Βασίλειο. Το πολύ μεγαλοαστικό Εδιμβούργο, με «μόλις» 9.738 εκατομμυριούχους, εμφανίζεται πέντε θέσεις πιο κάτω.
Πώς, όμως, να ζήσεις πλούσια σε μια πόλη γεμάτη φτωχούς; «Μόλις επέστρεψα από την Ινδία και μπορώ να σας διαβεβαιώσω πως οι άνθρωποι στα ανατολικά της Γλασκόβης τη βγάζουν πολύ καλά σε σχέση με τους Ινδούς. Και οι φτωχοί της Γλασκόβης είναι πλούσιοι σε σχέση με τους κατοίκους του Μαλάουι!» Στον τέταρτο όροφο της αυτοκρατορίας του, της City Refrigeration Holding -ενός ομίλου εξοπλισμού ακινήτων που απασχολεί πάνω από 12.000 μισθωτούς ανά τον κόσμο- ο Γουίλιαμ Χόχι, 53 ετών, πολυεκατομμυριούχος ιδιοκτήτης, βρίσκει τα συμπεράσματα του ΠΟΥ κάπως σχετικά. «Δεν υπάρχει πείνα ή έλλειψη εγκαταστάσεων υγιεινής σε αυτές τις συνοικίες. Δεν είναι η φτώχεια ο παράγοντας που εξηγεί αυτούς τους κακούς δείκτες. Οχι πάντως περισσότερο από τους κοινωνικούς παράγοντες. Νομίζω πως αυτά τα προβλήματα τα έχουμε εδώ και πολύ καιρό».
Μέσα στο γραφείο όπου είναι μαζεμένα μερικά από τα τρόπαιά του («Επιχειρηματίας της Χρονιάς», «Βραβείο του Δήμου Γλασκόβης», «Κατασκευαστής της Χρονιάς»...), ανάμεσα σε ένα ταξίδι στην Ινδία, μια σύντομη διαμονή στο Κατάρ και δύο εβδομάδες διακοπών στο Λας Βέγκας όπου συμμετείχε σε ένα τουρνουά πόκερ, ο Χόχι μιλάει για την κοινωνική του τάξη. Μετά την ένταξή του στο πολύ κλειστό κλαμπ των ισχυρών του χρήματος της Γλασκόβης, το «αγόρι απ' το Γκόρμπαλς», που γεννήθηκε σε μια οικογένεια ειδικευμένων εργατών και μεγάλωσε σε μια λαϊκή συνοικία, γνωρίζει καλύτερα από τον καθένα πώς να απευθύνεται στους πλούσιους. «Δεν αρέσει στους ανθρώπους που έχουν πολλά χρήματα να τους λένε τι πρέπει να κάνουν. Η επιπλέον φορολόγησή τους θα ήταν λάθος. Θεωρώ πως οι επιχειρηματίες, οι άνθρωποι που έχουν επιτυχία και πολλά χρήματα, όπως εγώ, πρέπει να πειστούν. Ναι, πρέπει να τους πείσουν να δώσουν περισσότερα στη φιλανθρωπία, στην αγαθοεργία». Κάτοχος μιας περιουσίας που εκτιμάται σε τουλάχιστον 180 εκατομμύρια ευρώ(11), ο Χόχι, πράγματι, δεν περίμενε να του πουν τι να κάνει με το κομπόδεμά του: σχεδιάζει να κατασκευάσει στη Γλασκόβη «το πιο μεγάλο σπίτι στη Σκοτία» -η άδεια ανέγερσης όμως απορρίφθηκε- οργανώνει τη μετάλλαξη της επιχείρησής του σε παγκοσμιοποιημένη πολυεθνική και διαθέτει ένα τμήμα της περιουσίας του -περίπου 6%- σε αγαθοεργίες.
«Αγαθοεργίες» στα κόμματα
«Είμαστε πολύ διακριτικοί σχετικά με τις φιλανθρωπικές μας δραστηριότητες. Διαμέσου του ιδρύματός μου, του City Charitable Trust, πρόσφερα γύρω στα 10 εκατομμύρια λίρες στερλίνες (12 εκατομμύρια ευρώ) σε αγαθοεργίες». Βοήθεια σε ανάπηρα παιδιά, διάνοιξη πηγαδιών ή κατασκευή νοσοκομείων στην Αφρική, οικονομική υποστήριξη των πιο φτωχών σχολείων... Ο Χόχι δεσμεύεται να «δώσει πίσω στην κοινότητα», στη Γλασκόβη ή στο Μαλάουι. Εξάλλου, σημειώνει, η πολυτελής βίλα του στη Φλόριδα υποδέχεται τακτικά «τον υπάλληλο του μήνα και την οικογένειά του». Τα τελευταία χρόνια διακρίθηκε προσφέροντας ανακούφιση σε μια καταβεβλημένη οργάνωση: το Εργατικό Κόμμα. Με δωρεές αξίας πάνω από 1,3 εκατομμύρια ευρώ, είναι όντως ο μεγαλύτερος δωρητής του κόμματος που εκθρονίστηκε από την εξουσία στις τελευταίες εκλογές στη Σκοτία. Εξάλλου, ο τέως πρωθυπουργός, Γκόρντον Μπράουν, παραβρέθηκε στα εγκαίνια του νέου του αρχηγείου, το 2009. «Η μοίρα της Γλασκόβης, όπως και του ίδιου του Χόχι, βελτιώθηκε σημαντικά κατά τη διάρκεια της τελευταίας δεκαετίας, εν μέρει χάρη στη γαλαντομία του Μπράουν με τα δημοσιονομικά», σημειώνει η εφημερίδα «The Times» (14 Μαρτίου 2010).
Στην άλλη πλευρά του ποταμού Κλάιντ, στην οδό Μπιουκάναν, την έβδομη ακριβότερη στον κόσμο όσον αφορά τα ενοίκια, ο Κέβιν, ο Μάικλ και ο Γουίλιαμ οργώνουν τους δρόμους με το βιογραφικό στον σάκο και το χάμπουργκερ στο χέρι. Ντόπιοι, από τις φτωχές συνοικίες της Γλασκόβης, τα διάσημα Κάσλμιλκ και Ιστερχάους, είναι αυτό που ο τύπος αποκαλεί «γκάνγκστερ». Δεν το αρνούνται: «Η συμμορία μου ονομάζεται "The Young Byre Fleeto". Τα κωδικά της είναι YHF, YGF ή HF», λέει αυτό το αγόρι των 18 χρόνων που αφηγείται με ανησυχητική απλότητα τις συμπλοκές με όπλα όπου συμμετείχε και τις φορές που μάτωσε. Σύμφωνα με ποικίλες πηγές, υπάρχουν ανάμεσα σε εκατόν πενήντα και διακόσιες σαφώς συγκροτημένες συμμορίες στα φτωχά προάστια της Γλασκόβης.
«Μεγάλωσα με την ανεργία· δεν γνώρισα τον πατέρα μου και η μητέρα μου δεν έχει δουλειά», εξηγεί ο Γουίλιαμ, που τελικά εγκαταλείπει το μοίρασμα του βιογραφικού του στα καταστήματα για να ξεκινήσει μαζί με τον Κέβιν, πατέρα δύο παιδιών, μία από τις απογευματινές του συνήθειες: δύο ουίσκι-κόκα και τέσσερα μισόλιτρα μπίρα, ύστερα από τα οποία οι σερβιτόροι αρνούνται να τον εξυπηρετήσουν· κατόπιν, χαπάκια Βάλιουμ διαλυμένα σε μηλίτη αγορασμένο από ένα παντοπωλείο. Οι ουλές στο σώμα του; «Από μάχες με άλλες συμμορίες. Εδώ στη Γλασκόβη όλος ο κόσμος κουβαλάει μαχαίρι και κάνουμε πόλεμο».
Στο τραπέζι του Κρίσταλ Πάλας, ενός μπαρ δυο βήματα από τον ποταμό Κλάιντ, ο Μάικλ εξηγεί πως «είναι αποφασισμένος να βγει από την κουλτούρα των συμμοριών». Καταφθάνει ο πατέρας του. «Κι εγώ ήμουν μέλος συμμορίας όταν ήμουν νέος. Κι αυτό με οδήγησε στη φυλακή», λέει, δίνοντας ελαφρά χτυπήματα στην πλάτη του γιου του πριν ρουφήξει μονοκοπανιά το μισόλιτρό του και φύγει για να δώσει το παρών στο αστυνομικό τμήμα. Ο Μάικλ, επίσης υπό επιτήρηση ύστερα από έναν καβγά, ρωτάει καρφώνοντας κατευθείαν στα μάτια: «Νομίζετε πως είμαστε σκάρτοι; Ολος ο κόσμος μας στιγματίζει εξαιτίας του τρόπου που μιλάμε, που ντυνόμαστε, που διασκεδάζουμε...» Στην αναφορά του ονόματος του Χόχι, τον οποίο γνωρίζει, καθώς υπήρξε πρόεδρος του ποδοσφαιρικού συλλόγου Σέλτικ της Γλασκόβης, ο Μάικλ αναπηδά στην καρέκλα του: «Να κι ένας πραγματικός γκάνγκστερ!»
Στην πλατεία Royal Exchange, στο εστιατόριο Ρογκάνο, ένα από τα πιο εκλεκτά μέρη της πόλης, ο σερ Τομ Χάντερ εκθέτει την επιτυχία του. «Κέρδισα πολλά χρήματα», αναπολεί. «Πολλά περισσότερα απ' όσα έχουμε ανάγκη η οικογένειά μου και εγώ». Το 1998, επικεφαλής μιας αλυσίδας καταστημάτων πώλησης υποδημάτων που ξεκίνησε «από την καρότσα ενός ημιφορτηγού με μόνο δύο επιταγές των 5.000 λιρών στερλινών(12)», ο άνθρωπος αυτός, που περιγράφει τον εαυτό του ως έναν «ριψοκίνδυνο καπιταλιστή» και πιστεύει πως «πρέπει να έχουμε όσο το δυνατό λιγότερο κράτος», πουλάει την επιχείρησή του στον ανταγωνιστή του, την JJB Sports. Εισπράττει 310 από τα 345 εκατομμύρια της δοσοληψίας. Δέκα χρόνια αργότερα είναι ο πρώτος δισεκατομμυριούχος της Σκοτίας, με περιουσία που εκτιμάται στα 1,26 δισεκατομμύρια ευρώ.
Οσοι πεθαίνουν πλούσιοι...
Αποφάσισε, λοιπόν, να «εκπαιδευθεί» και συναντά τον Βάρταν Γκρεγκόριαν, διευθυντή της Carnegie Corporation της Νέας Υόρκης. «Με εξοικείωσε με το γνωμικό του Κάρνεγκι, "Οι πλούσιοι που πεθαίνουν πλούσιοι ατιμάζονται". Αυτό αντήχησε δυνατά μέσα μου και είπα στον εαυτό μου: "Γιατί να περιμένω να πεθάνω πριν θέσω τα χρήματά μου στην υπηρεσία καλών σκοπών;" Προσφέρει μεγάλη ικανοποίηση, αλλά και ψυχαγωγία η φιλανθρωπία. Γιατί, λοιπόν, ν' αφήσω όλη τη διασκέδαση στους άλλους(13);» Ο Χάντερ, πράγματι, διαθέτει μερικά κοινά χαρακτηριστικά με τον «ληστή βαρόνο» Αντριου Κάρνεγκι, τον αμερικανό(14) μεγιστάνα του χάλυβα και της κατασκευής σιδηροδρομικών γραμμών που κληροδότησε στους καλούς ανθρώπους δυόμισι χιλιάδες βιβλιοθήκες και μια διάσημη αίθουσα συναυλιών στις Ηνωμένες Πολιτείες. Ιδρυτής του επενδυτικού κεφαλαίου West Coast Capital, ο Χάντερ μετά το 2001 πραγματοποίησε περίπου 4 δισεκατομμύρια σε υπεραξίες μέσω των επιχειρήσεων αγοράς-αναδιάρθρωσης-επαναπώλησης εταιρειών που ετοιμάζονταν να καταρρεύσουν. «Εχω αυτή τη στιγμή 10.500 μισθωτούς υπό τις εντολές μου, άμεσα ή έμμεσα».
Ομως οι «παράπλευρες απώλειες» των επενδύσεών του -κυρίως όσον αφορά τις θέσεις εργασίας- περνούν σε δεύτερο πλάνο όταν αυτός ο άνδρας που η βασίλισσα αναβίβασε στην τάξη των ευγενών το 2005, μνημονεύει τα μεγάλα του έργα. «Εχω διαθέσει, μέσω του Ιδρύματος Χάντερ, κοντά στα 50 εκατομμύρια λίρες στερλίνες σε αγαθοεργίες. Πάντοτε για την εκπαίδευση ή για την οικονομική ανάπτυξη». Νοσοκομεία ή εργοστάσια στο Μαλάουι και τη Ρουάντα, βοήθεια στα φτωχά σχολεία της Σκοτίας, δημιουργία ενός ιδρύματος για την επιχειρηματικότητα σε πανεπιστήμιο της Γλασκόβης, πολιτιστική χορηγία στα μουσεία της πόλης... «Οπως και στο επενδυτικό μου κεφάλαιο, περιμένω από τις επενδύσεις μου στην αγαθοεργία τις μέγιστες αποδόσεις». Ο Χάντερ είναι ακριβώς αυτό που αναζητά ο Κάμερον: ένας φιλάνθρωπος πολυεκατομμυριούχος που μέσω της δράσης του αντισταθμίζει τις επιπτώσεις των δημοσιονομικών περικοπών, ειδικά στην εκπαίδευση και την υγεία. Πενήντα εκατομμύρια κληροδοτημένα σε «καλούς σκοπούς»: αυτή είναι και η τιμή του σπιτιού του στο Καπ-Φερά, το οποίο πουλήθηκε σε Ρώσους λίγους μήνες πριν από τη χρηματοπιστωτική πανωλεθρία του 2008(15). «Δεν ήμασταν θωρακισμένοι», λέει και επικαλείται «περαιτέρω ρυθμίσεις στον καπιταλισμό». Με την κρίση, ο σερ Τομ αναγκάστηκε να βάλει στον πάγο τη φιλανθρωπία του -και να πουλήσει το γιοτ του.
Πλούσιοι, όμορφοι, αφοσιωμένοι, γενναιόδωροι· φτωχοί, αδρανείς, ναρκομανείς και αλκοολικοί: τα στερεότυπα της βικτοριανής εποχής παραμένουν. Ποια πολιτική δύναμη όμως καταβάλλει προσπάθειες να τα στραγγαλίσει; Η ιδέα πως ο πλούτος των μεν συνδέεται με τη φτώχεια των δε, εδώ μοιάζει αδιανόητη. Η φτώχεια εξαθλιώνει, όμως, ακόμα και στους κόλπους των μορφωμένων τάξεων, εντοπίζουν την πηγή της στους ίδιους τους φτωχούς.
«Γιατί διαρκώς να επανερχόμαστε σε αυτή την εικόνα της εξαχρειωμένης πόλης, της φτωχής πόλης όπου οι άνθρωποι πεθαίνουν νέοι; Μου θυμίζει το μετεωρολογικό δελτίο του BBC, που πάντοτε ξεκινάει λέγοντας πως βρέχει στη Γλασκόβη!» Στην άκρη της Μπάιρς Ρόουντ, στο Γουέστ-Εντ, κάτω από το σκέπαστρο της βεράντας του Οραν Μορ, παλιάς πουριτανικής εκκλησίας που μετατράπηκε σε μοδάτο θέατρο και μπαρ-ρεστοράν, ο Σον Σκάνλαν και η Μπάρμπαρα Ράφερτι, ηθοποιοί, μόλις έχουν βγει από μια παράσταση του «Ταρτούφου» του Μολιέρου. Η ηθοποιός, με μαργαριταρένιο κολιέ και βραδινό φόρεμα, απολαμβάνει έναν χυμό πορτοκάλι, ενώ ο συνοδός της ακουμπά τους αγκώνες του στα μπράτσα της πολυθρόνας του. Στην επίκληση της μελέτης της ΠΟΥ, οι δύο εξηντάρηδες δείχνουν ταραγμένοι. Αυτοπροσδιορίζονται ως «μικροαστοί», παρ' όλο που ο όρος αυτός κάνει την Μπάρμπαρα να μορφάσει -ο πατέρας της εργαζόταν, όπως εκατοντάδες χιλιάδες κάτοικοι της Γλασκόβης, στα ναυπηγεία που έκλεισαν τη δεκαετία του '70.
Η χαμένη τιμή της αριστοκρατίας
Με το χέρι της στολισμένο με ένα ορθογώνιο ζαφείρι, η Μπάρμπαρα μιμείται τις κινητήριες δυνάμεις της «εξαχρείωσης»: αλκοόλ, ηρωίνη και fish and chips. «Αυτοί οι άνθρωποι», λέει, «δεν τρώνε ποτέ λαχανικά και φρούτα. Μπουκώνονται με βιομηχανική τροφή μηδαμινής διατροφικής αξίας. Είναι ένας φαύλος κύκλος. Τη δεκαετία του 1930, οι εργάτες ζούσαν περισσότερο επειδή έτρωγαν σούπα. Τώρα τρώνε λουκάνικα με τηγανητές πατάτες και λιγδερές πίτες!» Για να ξεφύγουν από τούτο το γεμάτο λίπος καζάνι, η Μπάρμπαρα και ο Σον αυτοεξορίζονται, τρεις με τέσσερις φορές τον χρόνο, στο σπίτι τους στη Νίκαια, προκειμένου, όπως λένε, «να μην κάνουμε τίποτα, να κόβουμε βόλτες στην Προμενάντ ντεζ Ανγκλέ και να τρώμε φρούτα».
Στην κουζίνα του πύργου του, ο Ντέιβιντ Κέλμπορν είναι εξαγριωμένος. «Στη σύγχρονη κοινωνία, φαίνεται πως οι πλούσιοι επιχειρηματίες έχουν γίνει ήρωες, ενώ εμάς, τους αριστοκράτες, μας αντιλαμβάνονται όλο και πιο πολύ ως εχθρούς». Στα 32 του, ο υποκόμης της Γλασκόβης, γιος του κόμη της Γλασκόβης, ισχυρίζεται πως δεν είναι «πραγματικά πλούσιος». «Οχι, δεν σερβίρουμε πρωινά με σαμπάνια και δεν έχουμε ούτε μπάτλερ ούτε υπηρέτες που μας σερβίρουν γονατιστοί!» Εκείνος, απεναντίας, κατέχει το γόητρο του τίτλου και την πατρική κληρονομιά. Εναν πύργο με κάπου δεκαπέντε δωμάτια, του οποίου η αξία ξεπερνά τα 4 εκατομμύρια λίρες, σε ένα οικόπεδο έκτασης άνω των τριών εκταρίων. «Κάθε μέρα λογαριάζω πόσο τυχερός είμαι», λέει ανάμεσα σε δύο μηνύματα που στέλνει με το iPhone του.
Παρακολουθώντας τα φιλανθρωπικά θεάματα στην τηλεόραση, όπως το «Live 8»(16) ή το «The Secret Millionaire», ριάλιτι τηλεπαιχνίδι όπου πλούσιοι δοκιμάζουν τη ζωή των αστέγων, ο υποκόμης της Γλασκόβης βλέπει την πάλη των τάξεων στην πόρτα του. Μια «νέα τάξη, θεμελιωμένη πάνω στο χρήμα και τη διασημότητα», αρχίζει να παίρνει το πάνω χέρι. «Σίγουρα εμείς, οι αριστοκράτες, κληρονομούμε τον πλούτο από τους προγόνους μας. Οταν όμως οι επιχειρηματίες μεταβιβάζουν τα πλούτη τους στα παιδιά τους, ο μηχανισμός δεν είναι εντελώς διαφορετικός από την αριστοκρατία!» Οι φιλάνθρωποι δεν είναι ακριβώς του γούστου του. «Επιδεικνύονται παντού και ποζάρουν ως σωτήρες του κόσμου, τη στιγμή που οι υποτιθέμενες αγαθοεργίες τους δεν αντιπροσωπεύουν παρά ένα απειροελάχιστο ποσοστό του πλούτου τους. Θα έλεγα πως κάτι τέτοιο είναι πολύ ανήθικο!»
Περιγράφοντας τον εαυτό του ως φιλελεύθερο ανθρωπιστή -υποστηρίζει τον νέο συνασπισμό που βρίσκεται στην εξουσία- ο Κέλμπορν μερικές φορές βιώνει στιγμές μοναξιάς. «Βεβαίως, οι απόκληροι της Γλασκόβης δεν μπορούν να κατανοήσουν πως, για εμένα, ο πύργος αυτός αντιπροσωπεύει μια καθημερινή έγνοια. Συνολικά, η συντήρησή του μας κοστίζει τουλάχιστον 60.000 λίρες τον χρόνο. Θα μπορούσα να πουλήσω, ναι. Ομως η οικογένειά μου βρίσκεται εδώ από το 1140!» Το 2007, ο Ντέιβιντ επέλεξε την τέχνη για να λουστράρει ξανά το οικόσημό του. Μία ωραία πρωία λοιπόν, ο υποκόμης της Γλασκόβης διακόσμησε τους τοίχους του πύργου του με... γκράφιτι. Εγγυημένη επιμειξία: «Είναι βραζιλιάνοι καλλιτέχνες. Εμπνεύστηκαν από την κοινωνική ατμόσφαιρα των φτωχών συνοικιών του Ρίο. Ναι, είναι κοινωνική ζωγραφική, κατά κάποιον τρόπο».
Γυναίκες με τη γροθιά σηκωμένη στον αέρα, Βραζιλιάνοι που φεύγουν τροχάδην, κουκουβάγιες θρονιασμένες στις καμινάδες... «Αυτή η ιδέα του συστήματος των τάξεων, το γεγονός πως αυτές οι δύο ομάδες δεν έρχονται ποτέ σε επαφή, είναι πολύ πραγματική. Ναι, εκεί βρισκόμαστε. Η κατάσταση χειροτερεύει όμως με την άγνοια και κατά συνέπεια με το μίσος μεταξύ των τάξεων».
Ωστόσο, στη Γλασκόβη, ποτέ αυτό το «μίσος μεταξύ των τάξεων» δεν ήταν τόσο λεπτό, τόσο διακριτικό, τόσο αόρατο. Τα είκοσι οκτώ χρόνια μέσου όρου ζωής που χωρίζουν τις φτωχές από τις πλούσιες συνοικίες αποβλήθηκαν από τον πολιτικό κόσμο και κυνηγήθηκαν από τον δημόσιο χώρο, όπου ο γεωγραφικός διαχωρισμός διασφαλίζει τη στεγανότητα των κοινωνικών πεδίων. Το ότι ένα είδος κοινωνικού απαρτχάιντ διαιωνίζεται χωρίς αναταράξεις, δίνει μια ιδέα για την ιδεολογική δουλειά που επιτελέστηκε αυτά τα τελευταία τριάντα χρόνια προκειμένου να αναδιατυπωθούν τα διακυβεύματα της πάλης με όρους παραδοσιακούς, οικείους, σχεδόν καθησυχαστικούς: εδώ, όπως και τον 19ο αιώνα, συνυπάρχουν εκφυλισμένοι φτωχοί και πλούσιοι φιλάνθρωποι. «Η άρνηση των πλούσιων να αφήσουν τους ερευνητές να τους μελετήσουν, όπως και η αποποίηση της έννοιας της τάξης στο τέλος της δεκαετίας του 1980, εξηγούν γιατί κανείς κοινωνιολόγος δεν δούλεψε πάνω στους πλούσιους της Γλασκόβης», επισημαίνει ο Πολ Λίτλγουντ, συνταξιούχος κοινωνιολόγος από το πανεπιστήμιο της Γλασκόβης.
Στον κλειστό ορίζοντα των μεν αντιστοιχεί το λαμπρό μέλλον των δε. «Η αγορά πολυτελείας αναπτύσσεται αρκετά γρήγορα. Ολες οι μεγάλες μάρκες έχουν ήδη καταστήματα: Ρόλεξ, Ραλφ Λόρεν, Βερσάτσε... Εξάλλου, μετά το Λονδίνο, η Γλασκόβη είναι το δεύτερο καλύτερο μέρος για ψώνια στη Βρετανία», υπογραμμίζει η Σουμέρα Σαχίν, ιδιοκτήτρια του Diamond Studio, ενός καταστήματος πολύτιμων λίθων στο κέντρο της πόλης. Στις αρχές Μαρτίου, η Σαχίν λάνσαρε τον σύλλογο Love Luxury Glasgow, έναν συνεταιρισμό επιχειρήσεων που ειδικεύονται στα είδη πολυτελείας.
Λιμουζίνες, σπα, μπουτίκ πολυτελείας, γήπεδα γκολφ... «Απευθυνόμαστε στη σκοτική πελατεία, βεβαίως, αλλά επίσης και στο ρωσικό νέο χρήμα». Στην αναφορά της μελέτης του ΠΟΥ, στραβομουτσουνιάζει. «Οπωσδήποτε, υπάρχουν ελάχιστες πιθανότητες η πελατεία μας να διασταυρωθεί με αυτούς τους ανθρώπους που λέτε. Κι έπειτα, ξέρετε, οι κάτοικοι της Γλασκόβης έχουν καρδιά. Μέσα σε αυτή την εβδομάδα μόνο διοργανώθηκαν τρεις φιλανθρωπικές εκδηλώσεις στην πόλη». Για να ζεις πλούσια στην πόλη των φτωχών, αρκεί λοιπόν να εξασκείσαι στο να αποφεύγεις τα κακά συναπαντήματα και να ανοίγεις την καρδιά σου, κατά προτίμηση μπροστά στις κάμερες.
Η συνταγή θα εφαρμοστεί άραγε και στην κορυφή του κράτους; Η συμμαχία μεταξύ Συντηρητικών και Φιλελεύθερων Δημοκρατών συγκεντρώνει τον μεγαλύτερο αριθμό εκατομμυριούχων που καταγράφηκε ποτέ σε βρετανική κυβέρνηση. Δέκα οκτώ από τα είκοσι τρία μέλη του «υπουργικού συμβουλίου της λιτότητας» διαθέτουν επταψήφιους τραπεζικούς λογαριασμούς. Η συνολική τους περιουσία αγγίζει, σύμφωνα με τους «Sunday Times», τα 50 εκατομμύρια λίρες (59 εκατομμύρια ευρώ)(17). Δεν υπάρχει αμφιβολία πως, την επαύριο της ανακοίνωσης του πιο σκληρού προγράμματος δημοσιονομικής αυστηρότητας που επιβλήθηκε στους Βρετανούς, θα είναι σε θέση να παραχωρήσουν λίγα από τα πλούτη τους για να αντισταθμίσουν τις επιπτώσεις της πολιτικής τους.
(1) Ιστότοπος του Glascow Art Club ().
(2) Διαβάστε: Pierre Rimbert, «L'injustice sociale tue» («Η κοινωνική αδικία σκοτώνει»), La valise diplomatique, , 2 Σεπτεμβρίου 2008.
(3) Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας, «Commission On Social Determinants of Health, Final Report» («Επιτροπή για τις κοινωνικές ορίζουσες της υγείας: Τελική Εκθεση»), , 2009.
(4) Εννοεί και πάλι το πασίγνωστο λαϊκό βρετανικό πιάτο fish and chips. Στη βασική του μορφή αποτελείται από τηγανητό ψάρι, τηγανητές πατάτες και σος.
(5) Εγκατάλειψη των κοινωνικών προγραμμάτων, των επενδύσεων σε δημόσια σχολεία και της κατασκευής νοσοκομείων, κατάργηση βοηθημάτων απασχόλησης, χωρίς να υπολογίσουμε την αύξηση του ΦΠΑ από το 17,5% στο 20%.
(6) Nicholas Watt, «Michael Gove freezes rebuilding of schools in £3.5bn savings» («Ο Μάικλ Γκόουβ παγώνει την ανοικοδόμηση σχολείων για χάρη της εξοικονόμησης 3,5 δισ. λιρών»), The Guardian, Λονδίνο, 4 Ιουλίου 2010.
(7) Σ.τ.Μ.: Βρετανικός όρος που περιγράφει την αποκατάσταση απαξιωμένων αστικών περιοχών μέσω της πώλησης ιδιοκτησιών σε άτομα μέσης και ανώτερης εισοδηματικής τάξης, η οποία αλλάζει τον χαρακτήρα της περιοχής και συχνότατα καταλήγει στην εκτόπιση των χαμηλότερων εισοδημάτων.
(8) «Σούπερ 8» του αθλητισμού το 2010, Ολυμπιακοί Αγώνες του Λονδίνου το 2012, Αγώνες της Κοινοπολιτείας το 2014...
(9) Είναι κιόλας «ανερχόμενη πόλη», επιβεβαιώνει το «Courrier International». Το περιοδικό αναδημοσιεύει ένα άρθρο της «Independent» όπου σημειώνεται πως «έχει να προσφέρει μεγάλες δόσεις τέχνης, αρχιτεκτονικής, μουσικής και γαστρονομίας, όλα συνοδευμένα από εκείνο το μαχητικό και πραγματιστικό πνεύμα που τη χαρακτηρίζει» (15 Οκτωβρίου 2009). «Τις καθημερινές υπάρχουν πλήθη στους πεζόδρομους και στα καταστήματα, που γενικά είναι έξοχα, με όλες τις επώνυμες μάρκες!» ακούσαμε στη συχνότητα του γαλλικού ραδιοφωνικού σταθμού France Info (18 Απριλίου 2008).
(10) «Scottish Snippets» αρ. 539, , 11 Αυγούστου 2007.
(11) Σύμφωνα με τον κατάλογο των πιο πλούσιων υπηκόων του βασιλείου που δημοσιεύεται κάθε χρόνο στην εφημερίδα «The Times» του Λονδίνου.
(12) Jenny Davey, «The humbling of Tom Hunter » («Η ταπείνωση του Τομ Χάντερ»), The Times, Λονδίνο, 4 Ιανουαρίου 2009.
(13) Η ανακοίνωση που έκανε στα μέσα Ιουνίου ο Γουόρεν Μπάφετ για την πρόθεσή του να δωρίσει «το 99% της περιουσίας [του]» σε φιλανθρωπικά έργα και να συγκαλέσει τους σαράντα πρώτους δισεκατομμυριούχους για να τους «πείσει», ήχησε στα αφτιά τόσο του Τομ Χάντερ όσο και του Γουίλιαμ Χόχι ως το ύστατο κάλεσμα. Σαν, εν μέσω πλανητικής θεραπείας διά της λιτότητας, να αναστήθηκε ο ανθρωπιστής βαρόνος και να σώζει τον κόσμο με απανωτά χτυπήματα δολαρίων και πολιτισμού.
(14) Σ.τ.Μ.: Γεννημένος στη Σκοτία, μετανάστευσε οικογενειακώς στις ΗΠΑ σε ηλικία 13 ετών για να ξεφύγει από τη φτώχεια.
(15) Από τον κήπο αυτής της βίλας ανακοίνωσε τον Ιούλιο του 2007, σε απευθείας σύνδεση με το BBC, την πρόθεσή του να «δωρίσει κατά τη διάρκεια της ζωής [του] ένα δισεκατομμύριο λίρες στερλίνες».
(16) Οι συναυλίες του «Live 8», με την κραυγή «Οχι στη φτώχεια!», κάθε χρόνο συγκεντρώνουν σε σκηνές όλου του κόσμου τους καλλιτέχνες που πάσχουν από στέρηση κοινωνικής κριτικής.
(17) Gabriel Milland και Georgia Warren, «Austerity Cabinet has 18 millionnaires» («Το "υπουργικό συμβούλιο της λιτότητας" έχει 18 εκατομμυριούχους»), «The Sunday Times», Λονδίνο, 23 Μαΐου 2010.
* Δημοσιογράφος.
Στην αποβιομηχανοποιημένη Σκοτία, οι πλούσιες συνοικίες της Γλασκόβης γνωρίζουν μια προκλητική ευημερία, την ώρα που οι φτωχές περιοχές υποβαθμίζονται όλο και περισσότερο. Η κατάσταση θυμίζει εκείνη του 19ου αιώνα, όταν τα «επικίνδυνα στρώματα» κρατούνταν στο περιθώριο και οι ευκατάστατοι θεωρούσαν πως η ελεημοσύνη και η φιλανθρωπία θα επέτρεπαν να διαιωνιστεί η τάξη των πραγμάτων.
«Θεωρείτε πως οι ιδιωτικές λέσχες είναι για την ελίτ; Για τους πλούσιους; Για τους αλαζόνες; Εχετε απόλυτο δίκιο. Γι' αυτό βρισκόμαστε εμείς εδώ(1)». Στριμωγμένο ανάμεσα σ' ένα κατάστημα νυφικών ειδών, σε παμπ για ανώτερα στελέχη και γραφεία επιχειρήσεων, το Glasgow Art Club (Λέσχη Τέχνης της Γλασκόβης), στην καρδιά του εμπορικού κέντρου της πόλης, αυτοχαρακτηρίζεται ως «το πιο καλά φυλαγμένο μυστικό της Γλασκόβης». Η πόρτα αυτού του βικτοριανού αρχοντικού ανοίγει από έναν μπάτλερ με κοστούμι και γιλέκο. Κάθε εβδομάδα, σε αυτή τη «λέσχη της ελίτ», οι πρόκριτοι έχουν ραντεβού με την αγαθοεργία.
Ο πιο παλαιός Ροταριανός Ομιλος της Σκοτίας, με έτος ίδρυσης το 1912, οργανώνει εκεί ένα εθιμοτυπικό τελετουργικό: μια συνάντηση που τον ρυθμό της δίνουν οι φιλοφρονήσεις, οι διαπλοκές «χατιριών» και οι συμφέρουσες συζητήσεις -σε έναν χώρο για «ερασιτέχνες καλλιτέχνες» τον οποίο δημιούργησε, μεσούσης της βιομηχανικής επανάστασης (1867), ένας νεαρός ζωγράφος, αφοσιωμένος στους εμπόρους βαμβακιού και ζάχαρης που προθυμοποιούνταν να αγοράσουν τους πίνακές του. Οι περιστάσεις επιβάλλουν τον αβρό χαιρετισμό των ομοτράπεζων, τη χαλάρωση σε ένα εκλεκτό περιβάλλον και, αν το απαιτήσουν οι περιστάσεις, την έξοδο του καρνέ επιταγών για έναν σκοπό που τους ανέλυσαν από βήματος.
Ανετα καθισμένος στο τιμητικό τραπέζι, ο πρόεδρος, Μάικλ Γκάι, σηκώνεται όρθιος, ισιώνει αδέξια τις μαύρες τιράντες του και δίνει ένα δυνατό χτύπημα με το σφυράκι στην ασημένια καμπάνα. Είναι Τρίτη, 22 Ιουνίου 2010 και ώρα μία το μεσημέρι. Επίσημη έναρξη του γεύματος. Οι σαράντα συνδαιτυμόνες της ημέρας -τραπεζίτες, ασφαλιστές, δικηγόροι και διευθυντές επιχειρήσεων- ορθώνονται σαν ένας άνθρωπος, δηλώνουν την αφοσίωσή τους στη βασίλισσα κι ύστερα ξανακάθονται. Από τον λαιμό του 67χρονου Γκάι κρέμεται ένα βαρύ περιδέραιο που αποτελείται από καμιά εκατοστή μικρά ορθογώνια με χαραγμένα επάνω τους τα ονόματα των 98 προκατόχων του και το οποίο τού φτάνει μέχρι τον αφαλό. «Αυτό το περιδέραιο κοστίζει 38.000 λίρες (46.000 ευρώ). Είναι από χρυσό! Να και μια αξία που δεν έχει υποτιμηθεί στους καιρούς μας!», λέει αστειευόμενος πριν μπήξει το μαχαίρι του σε μια φέτα ροσμπίφ.
«Πάντα υπήρχαν φτωχοί στην πόλη»
Αν και τον ενοχλεί το κόσμημά του, το οποίο τελικά σφηνώνει κάτω από τις τιράντες του, ο Γκάι καταφέρνει να σκιαγραφήσει χοντρικά τις σκέψεις του για τη μεγάλη φτώχεια που πλήττει την πόλη, κυρίως τις ανατολικές συνοικίες: «Ναι, το γνωρίζουμε: στη Γλασκόβη υπάρχουν ορισμένες γειτονιές όπου ο κόσμος ζει λιγότερο κι απ' ό,τι στο Ιράκ! Ο τρόπος ζωής, η εξαχρείωση... Το γνωρίζουμε. Η Γλασκόβη ήταν πάντοτε μια πόλη όπου οι φτωχοί και οι πλούσιοι ζούσαν πλάι-πλάι. Είναι κυρίως οι ιρλανδοί μετανάστες που έχουν ρίξει τις στατιστικές. Καλά, όμως, δεν είναι και τόσο σοβαρό αυτό. Πάντα θα υπάρχουν φτωχοί και η Γλασκόβη είναι μια πόλη που σφύζει πραγματικά από ζωή, με φανταστικά μουσεία, εξαίσιες συναυλίες, εξαιρετικούς ανθρώπους!»
Τον Αύγουστο του 2008, ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) δημοσίευσε μια έρευνα που αποκάλυπτε πως η διαφορά του προσδόκιμου ζωής ανάμεσα σε ένα παιδί που γεννήθηκε σε ένα πλούσιο προάστιο της Γλασκόβης -στα νότια και τα δυτικά- και σε ένα άλλο που είδε το φως του κόσμου σε ένα φτωχό προάστιο της ίδιας πόλης -στα ανατολικά- έφθανε τα είκοσι οκτώ χρόνια(2). Με τίτλο «Γεφυρώνοντας το χάσμα σε μια γενιά», η έκθεση αυτή αποδείκνυε πως κάποιες συνοικίες κατείχαν το ρεκόρ του χαμηλότερου μέσου όρου ζωής στην Ευρώπη: 54 έτη για τους άνδρες, 75 έτη για τις γυναίκες, που είναι λιγότερο εκτεθειμένες στις σκληρές συνθήκες διαβίωσης(3). Με τα αντίδοτα που συνέστηνε -καθολική πρόσβαση στα βασικά αγαθά (νερό, τροφή, κατάλυμα, ιατρική περίθαλψη, ενέργεια), καθώς επίσης και στην εκπαίδευση, στον πολιτισμό, στην ισορροπημένη πολεοδόμηση και στις καλές συνθήκες εργασίας...- η μελέτη έπρεπε να έχει πέσει σαν βόμβα. Δεν προκάλεσε παρά μικρούς παφλασμούς.
Ο Πίτερ Στίβεν, «ένα από τα πλουσιότερα μέλη της λέσχης μας», σύμφωνα με τον Γκάι, δυσκολεύεται να βρει τα λόγια του. Τραυλίζει, σκέπτεται για μια στιγμή ατενίζοντας τους τεράστιους, βαρύτιμους ξυλόγλυπτους πίνακες στις δύο πλευρές τις αίθουσας και κατόπιν παίρνει μπροστά: «Γιατί υπάρχει τέτοια διαφορά στο προσδόκιμο επιβίωσης μεταξύ των φτωχών και των πλούσιων σε αυτή την πόλη; Επειδή οι φτωχοί τρώνε άσχημα και έχουν κληρονομήσει αυτές τις κακές συνήθειες από τους γονείς τους. Φταίει η εκπαίδευση. Εμείς εδώ στον Ροταριανό Ομιλο είμαστε πολύ περήφανοι για τη δράση μας στα σχολεία των φτωχών συνοικιών της πόλης, όπως τους διαγωνισμούς ρητορικής. Πολλοί απ' αυτούς για τους οποίους μιλάτε, ζουν από τα κοινωνικά επιδόματα και δεν έχουν άλλο εισόδημα. Γι' αυτούς είναι πιο φτηνό να αγοράσουν fish and chips παρά να φάνε καλά!». Με το μαχαίρι στο χέρι, ο Γκάι καταλογίζει με τον ίδιο ακριβώς τρόπο το ευρωπαϊκό αυτό ρεκόρ στο «fish supper»(4), εξαιρετικά δημοφιλές έδεσμα στη Σκοτία.
Λίγες ώρες πριν απ' αυτό το εθιμοτυπικό γεύμα, ο βρετανός πρωθυπουργός, Ντέιβιντ Κάμερον, αποκάλυπτε το πιο αυστηρό πρόγραμμα λιτότητας της μεταπολεμικής εποχής στο Ηνωμένο Βασίλειο: εξοικονόμηση 110 δισεκατομμυρίων ευρώ από τώρα έως το 2015(5). Για να αντισταθμίσει το εξαγγελθέν πάγωμα των επενδύσεων στα σχολεία που βρίσκονται σε φτωχές περιοχές - 4,1 δισεκατομμύρια ευρώ - ο υπουργός Παιδείας, Μάικλ Γκόουβ, εξήγγειλε με τη σειρά του την καταβολή 4,7 εκατομμυρίων ευρώ σε έναν φιλανθρωπικό οργανισμό, το Teach First, του οποίου ο σκοπός είναι να πείσει «τους καλύτερους δασκάλους» να πάνε να διδάξουν στις γειτονιές των απόκληρων(6). Το δεξί χέρι παίρνει με το σπαθί κεφάλια, το αριστερό δίνει ελεημοσύνη. Μια σύνοψη του κοινωνικού ζητήματος στη Γλασκόβη;
Αστικός εξευγενισμός
Στο βήμα, έχοντας πάρει δυνάμεις από το σουφλέ σοκολάτας του, ο Τζορτζ Ράσελ, συνταξιούχος μιας πολυεθνικής τηλεπικοινωνιών, κάνει έκκληση για «σκίρτημα φιλανθρωπίας» απέναντι «στην επίθεση του κυβερνητικού συνασπισμού στις δημόσιες υπηρεσίες». «Με τις περικοπές του προϋπολογισμού που ανακοινώθηκαν, ο Ντέιβιντ Κάμερον βασίζεται στην αγαθοεργία. Για να φθάσουμε σε μια ομοιογενή κοινωνία, πρέπει όλοι να παίξουμε τον ρόλο μας. Ανθρωποι όπως εμείς, που έχουν χρήματα, πρέπει να δώσουν περισσότερα, αυτό είναι βέβαιο», λέει μετά την παρέμβασή του, ξαναβρίσκοντας κάποιες νότες από τη «σοσιαλιστική νεότητά» του. Ο πρόεδρος, όμως, θέλει να τραβήξει την προσοχή μας σε μια άλλη, πιο ευχάριστη πραγματικότητα. «Οπως γνωρίζετε, προσελκύουμε πολλές επιχειρηματικές δραστηριότητες στη Γλασκόβη. Τηλεφωνικά κέντρα, ασφαλιστικές εταιρείες, κέντρα χρηματοπιστωτικών υπηρεσιών... Κυρίως υπάρχει μια πολύ καλή προσφορά ξενοδοχείων. Εξάλλου, ένα καινούριο πεντάστερο μόλις άνοιξε κατά μήκος του ποταμού Κλάιντ. Ενα εξαίρετο ξενοδοχείο...»
Κατά τις δεκαετίες 1980-1990, η σκόνη από τις υψικαμίνους που κάλυπτε με ένα μουντό πέπλο τη Γλασκόβη ξεπλύθηκε με υψηλότατες επιχορηγήσεις. Εκλεισαν ναυπηγεία, ανθρακωρυχεία και χαλυβουργίες (βλ. σχετικό πλαίσιο στη σελ. 32). Από την πιο πολυπληθή πόλη της Σκοτίας θα έφτιαχναν μια πόλη των τεχνών, του πολιτισμού και των διακρίσεων. Αναδιαμόρφωση, μακιγιάρισμα, απόξεση. «Γλασκόβη, η Σκοτία με στιλ», διακηρύσσουν στο εξής οι αφίσες σε όλο το εμπορικό κέντρο και στα πέριξ. «Οι φτωχοί εξορίστηκαν στα περίχωρα και οι καλύτερες εργατικές κατοικίες πουλήθηκαν στον ιδιωτικό τομέα χάρη στη Μάργκαρετ Θάτσερ. Μπορούσε, λοιπόν, να ξεκινήσει η "καπουτσινοποίηση" της Γλασκόβης, μια διαδικασία συγγενής του "αστικού εξευγενισμού(7)", αναλύει η Μπρίτζετ Φάουλερ, κοινωνιολόγος στο πανεπιστήμιο της Γλασκόβης.
Είκοσι χρόνια μετά την ανακήρυξή της σε «πολιτιστική πρωτεύουσα της Ευρώπης», το 1990, η πόλη του αρχιτέκτονα Τσαρλς Ρένι Μάκιντος παρουσιάζεται ως μία από τις τρεις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες της σύγχρονης τέχνης. Φουσκώνει τις τιμές («βρετανική πόλη της αρχιτεκτονικής και του ντιζάιν» το 1999), προσελκύει μεγάλα αθλητικά γεγονότα(8) και εύπορους τουρίστες, ιδίως χάρη σε επτά ιδιωτικά γήπεδα του γκολφ και πέντε ξενοδοχεία πέντε αστέρων, ήτοι χίλια τριακόσια πενήντα οκτώ δωμάτια πολυτελείας. Εύλογα, λοιπόν, συλλέγει υμνητικά άρθρα στον ευρωπαϊκό τύπο, ο οποίος ξεχνά συστηματικά να αναφέρει τη διαφορά του μέσου όρου ζωής μεταξύ των ντόπιων(9).
Αν και καταλαμβάνει τις υψηλότερες βαθμίδες της κλίμακας όσον αφορά τους δείκτες ανεργίας, τους θανάτους από υπερβολική δόση ναρκωτικών ουσιών, τους καρκίνους του πνεύμονα ή τις ανθρωποκτονίες με αιχμηρά όπλα, η Γλασκόβη συγκεντρώνει επίσης και τις μεγάλες περιουσίες. Το 2007, η «λίστα των βρετανών εκατομμυριούχων(10)» περιλάμβανε 11.288 κατοίκους της Γλασκόβης, κατατάσσοντας την πόλη στην έβδομη θέση σε όλο το Ηνωμένο Βασίλειο. Το πολύ μεγαλοαστικό Εδιμβούργο, με «μόλις» 9.738 εκατομμυριούχους, εμφανίζεται πέντε θέσεις πιο κάτω.
Πώς, όμως, να ζήσεις πλούσια σε μια πόλη γεμάτη φτωχούς; «Μόλις επέστρεψα από την Ινδία και μπορώ να σας διαβεβαιώσω πως οι άνθρωποι στα ανατολικά της Γλασκόβης τη βγάζουν πολύ καλά σε σχέση με τους Ινδούς. Και οι φτωχοί της Γλασκόβης είναι πλούσιοι σε σχέση με τους κατοίκους του Μαλάουι!» Στον τέταρτο όροφο της αυτοκρατορίας του, της City Refrigeration Holding -ενός ομίλου εξοπλισμού ακινήτων που απασχολεί πάνω από 12.000 μισθωτούς ανά τον κόσμο- ο Γουίλιαμ Χόχι, 53 ετών, πολυεκατομμυριούχος ιδιοκτήτης, βρίσκει τα συμπεράσματα του ΠΟΥ κάπως σχετικά. «Δεν υπάρχει πείνα ή έλλειψη εγκαταστάσεων υγιεινής σε αυτές τις συνοικίες. Δεν είναι η φτώχεια ο παράγοντας που εξηγεί αυτούς τους κακούς δείκτες. Οχι πάντως περισσότερο από τους κοινωνικούς παράγοντες. Νομίζω πως αυτά τα προβλήματα τα έχουμε εδώ και πολύ καιρό».
Μέσα στο γραφείο όπου είναι μαζεμένα μερικά από τα τρόπαιά του («Επιχειρηματίας της Χρονιάς», «Βραβείο του Δήμου Γλασκόβης», «Κατασκευαστής της Χρονιάς»...), ανάμεσα σε ένα ταξίδι στην Ινδία, μια σύντομη διαμονή στο Κατάρ και δύο εβδομάδες διακοπών στο Λας Βέγκας όπου συμμετείχε σε ένα τουρνουά πόκερ, ο Χόχι μιλάει για την κοινωνική του τάξη. Μετά την ένταξή του στο πολύ κλειστό κλαμπ των ισχυρών του χρήματος της Γλασκόβης, το «αγόρι απ' το Γκόρμπαλς», που γεννήθηκε σε μια οικογένεια ειδικευμένων εργατών και μεγάλωσε σε μια λαϊκή συνοικία, γνωρίζει καλύτερα από τον καθένα πώς να απευθύνεται στους πλούσιους. «Δεν αρέσει στους ανθρώπους που έχουν πολλά χρήματα να τους λένε τι πρέπει να κάνουν. Η επιπλέον φορολόγησή τους θα ήταν λάθος. Θεωρώ πως οι επιχειρηματίες, οι άνθρωποι που έχουν επιτυχία και πολλά χρήματα, όπως εγώ, πρέπει να πειστούν. Ναι, πρέπει να τους πείσουν να δώσουν περισσότερα στη φιλανθρωπία, στην αγαθοεργία». Κάτοχος μιας περιουσίας που εκτιμάται σε τουλάχιστον 180 εκατομμύρια ευρώ(11), ο Χόχι, πράγματι, δεν περίμενε να του πουν τι να κάνει με το κομπόδεμά του: σχεδιάζει να κατασκευάσει στη Γλασκόβη «το πιο μεγάλο σπίτι στη Σκοτία» -η άδεια ανέγερσης όμως απορρίφθηκε- οργανώνει τη μετάλλαξη της επιχείρησής του σε παγκοσμιοποιημένη πολυεθνική και διαθέτει ένα τμήμα της περιουσίας του -περίπου 6%- σε αγαθοεργίες.
«Αγαθοεργίες» στα κόμματα
«Είμαστε πολύ διακριτικοί σχετικά με τις φιλανθρωπικές μας δραστηριότητες. Διαμέσου του ιδρύματός μου, του City Charitable Trust, πρόσφερα γύρω στα 10 εκατομμύρια λίρες στερλίνες (12 εκατομμύρια ευρώ) σε αγαθοεργίες». Βοήθεια σε ανάπηρα παιδιά, διάνοιξη πηγαδιών ή κατασκευή νοσοκομείων στην Αφρική, οικονομική υποστήριξη των πιο φτωχών σχολείων... Ο Χόχι δεσμεύεται να «δώσει πίσω στην κοινότητα», στη Γλασκόβη ή στο Μαλάουι. Εξάλλου, σημειώνει, η πολυτελής βίλα του στη Φλόριδα υποδέχεται τακτικά «τον υπάλληλο του μήνα και την οικογένειά του». Τα τελευταία χρόνια διακρίθηκε προσφέροντας ανακούφιση σε μια καταβεβλημένη οργάνωση: το Εργατικό Κόμμα. Με δωρεές αξίας πάνω από 1,3 εκατομμύρια ευρώ, είναι όντως ο μεγαλύτερος δωρητής του κόμματος που εκθρονίστηκε από την εξουσία στις τελευταίες εκλογές στη Σκοτία. Εξάλλου, ο τέως πρωθυπουργός, Γκόρντον Μπράουν, παραβρέθηκε στα εγκαίνια του νέου του αρχηγείου, το 2009. «Η μοίρα της Γλασκόβης, όπως και του ίδιου του Χόχι, βελτιώθηκε σημαντικά κατά τη διάρκεια της τελευταίας δεκαετίας, εν μέρει χάρη στη γαλαντομία του Μπράουν με τα δημοσιονομικά», σημειώνει η εφημερίδα «The Times» (14 Μαρτίου 2010).
Στην άλλη πλευρά του ποταμού Κλάιντ, στην οδό Μπιουκάναν, την έβδομη ακριβότερη στον κόσμο όσον αφορά τα ενοίκια, ο Κέβιν, ο Μάικλ και ο Γουίλιαμ οργώνουν τους δρόμους με το βιογραφικό στον σάκο και το χάμπουργκερ στο χέρι. Ντόπιοι, από τις φτωχές συνοικίες της Γλασκόβης, τα διάσημα Κάσλμιλκ και Ιστερχάους, είναι αυτό που ο τύπος αποκαλεί «γκάνγκστερ». Δεν το αρνούνται: «Η συμμορία μου ονομάζεται "The Young Byre Fleeto". Τα κωδικά της είναι YHF, YGF ή HF», λέει αυτό το αγόρι των 18 χρόνων που αφηγείται με ανησυχητική απλότητα τις συμπλοκές με όπλα όπου συμμετείχε και τις φορές που μάτωσε. Σύμφωνα με ποικίλες πηγές, υπάρχουν ανάμεσα σε εκατόν πενήντα και διακόσιες σαφώς συγκροτημένες συμμορίες στα φτωχά προάστια της Γλασκόβης.
«Μεγάλωσα με την ανεργία· δεν γνώρισα τον πατέρα μου και η μητέρα μου δεν έχει δουλειά», εξηγεί ο Γουίλιαμ, που τελικά εγκαταλείπει το μοίρασμα του βιογραφικού του στα καταστήματα για να ξεκινήσει μαζί με τον Κέβιν, πατέρα δύο παιδιών, μία από τις απογευματινές του συνήθειες: δύο ουίσκι-κόκα και τέσσερα μισόλιτρα μπίρα, ύστερα από τα οποία οι σερβιτόροι αρνούνται να τον εξυπηρετήσουν· κατόπιν, χαπάκια Βάλιουμ διαλυμένα σε μηλίτη αγορασμένο από ένα παντοπωλείο. Οι ουλές στο σώμα του; «Από μάχες με άλλες συμμορίες. Εδώ στη Γλασκόβη όλος ο κόσμος κουβαλάει μαχαίρι και κάνουμε πόλεμο».
Στο τραπέζι του Κρίσταλ Πάλας, ενός μπαρ δυο βήματα από τον ποταμό Κλάιντ, ο Μάικλ εξηγεί πως «είναι αποφασισμένος να βγει από την κουλτούρα των συμμοριών». Καταφθάνει ο πατέρας του. «Κι εγώ ήμουν μέλος συμμορίας όταν ήμουν νέος. Κι αυτό με οδήγησε στη φυλακή», λέει, δίνοντας ελαφρά χτυπήματα στην πλάτη του γιου του πριν ρουφήξει μονοκοπανιά το μισόλιτρό του και φύγει για να δώσει το παρών στο αστυνομικό τμήμα. Ο Μάικλ, επίσης υπό επιτήρηση ύστερα από έναν καβγά, ρωτάει καρφώνοντας κατευθείαν στα μάτια: «Νομίζετε πως είμαστε σκάρτοι; Ολος ο κόσμος μας στιγματίζει εξαιτίας του τρόπου που μιλάμε, που ντυνόμαστε, που διασκεδάζουμε...» Στην αναφορά του ονόματος του Χόχι, τον οποίο γνωρίζει, καθώς υπήρξε πρόεδρος του ποδοσφαιρικού συλλόγου Σέλτικ της Γλασκόβης, ο Μάικλ αναπηδά στην καρέκλα του: «Να κι ένας πραγματικός γκάνγκστερ!»
Στην πλατεία Royal Exchange, στο εστιατόριο Ρογκάνο, ένα από τα πιο εκλεκτά μέρη της πόλης, ο σερ Τομ Χάντερ εκθέτει την επιτυχία του. «Κέρδισα πολλά χρήματα», αναπολεί. «Πολλά περισσότερα απ' όσα έχουμε ανάγκη η οικογένειά μου και εγώ». Το 1998, επικεφαλής μιας αλυσίδας καταστημάτων πώλησης υποδημάτων που ξεκίνησε «από την καρότσα ενός ημιφορτηγού με μόνο δύο επιταγές των 5.000 λιρών στερλινών(12)», ο άνθρωπος αυτός, που περιγράφει τον εαυτό του ως έναν «ριψοκίνδυνο καπιταλιστή» και πιστεύει πως «πρέπει να έχουμε όσο το δυνατό λιγότερο κράτος», πουλάει την επιχείρησή του στον ανταγωνιστή του, την JJB Sports. Εισπράττει 310 από τα 345 εκατομμύρια της δοσοληψίας. Δέκα χρόνια αργότερα είναι ο πρώτος δισεκατομμυριούχος της Σκοτίας, με περιουσία που εκτιμάται στα 1,26 δισεκατομμύρια ευρώ.
Οσοι πεθαίνουν πλούσιοι...
Αποφάσισε, λοιπόν, να «εκπαιδευθεί» και συναντά τον Βάρταν Γκρεγκόριαν, διευθυντή της Carnegie Corporation της Νέας Υόρκης. «Με εξοικείωσε με το γνωμικό του Κάρνεγκι, "Οι πλούσιοι που πεθαίνουν πλούσιοι ατιμάζονται". Αυτό αντήχησε δυνατά μέσα μου και είπα στον εαυτό μου: "Γιατί να περιμένω να πεθάνω πριν θέσω τα χρήματά μου στην υπηρεσία καλών σκοπών;" Προσφέρει μεγάλη ικανοποίηση, αλλά και ψυχαγωγία η φιλανθρωπία. Γιατί, λοιπόν, ν' αφήσω όλη τη διασκέδαση στους άλλους(13);» Ο Χάντερ, πράγματι, διαθέτει μερικά κοινά χαρακτηριστικά με τον «ληστή βαρόνο» Αντριου Κάρνεγκι, τον αμερικανό(14) μεγιστάνα του χάλυβα και της κατασκευής σιδηροδρομικών γραμμών που κληροδότησε στους καλούς ανθρώπους δυόμισι χιλιάδες βιβλιοθήκες και μια διάσημη αίθουσα συναυλιών στις Ηνωμένες Πολιτείες. Ιδρυτής του επενδυτικού κεφαλαίου West Coast Capital, ο Χάντερ μετά το 2001 πραγματοποίησε περίπου 4 δισεκατομμύρια σε υπεραξίες μέσω των επιχειρήσεων αγοράς-αναδιάρθρωσης-επαναπώλησης εταιρειών που ετοιμάζονταν να καταρρεύσουν. «Εχω αυτή τη στιγμή 10.500 μισθωτούς υπό τις εντολές μου, άμεσα ή έμμεσα».
Ομως οι «παράπλευρες απώλειες» των επενδύσεών του -κυρίως όσον αφορά τις θέσεις εργασίας- περνούν σε δεύτερο πλάνο όταν αυτός ο άνδρας που η βασίλισσα αναβίβασε στην τάξη των ευγενών το 2005, μνημονεύει τα μεγάλα του έργα. «Εχω διαθέσει, μέσω του Ιδρύματος Χάντερ, κοντά στα 50 εκατομμύρια λίρες στερλίνες σε αγαθοεργίες. Πάντοτε για την εκπαίδευση ή για την οικονομική ανάπτυξη». Νοσοκομεία ή εργοστάσια στο Μαλάουι και τη Ρουάντα, βοήθεια στα φτωχά σχολεία της Σκοτίας, δημιουργία ενός ιδρύματος για την επιχειρηματικότητα σε πανεπιστήμιο της Γλασκόβης, πολιτιστική χορηγία στα μουσεία της πόλης... «Οπως και στο επενδυτικό μου κεφάλαιο, περιμένω από τις επενδύσεις μου στην αγαθοεργία τις μέγιστες αποδόσεις». Ο Χάντερ είναι ακριβώς αυτό που αναζητά ο Κάμερον: ένας φιλάνθρωπος πολυεκατομμυριούχος που μέσω της δράσης του αντισταθμίζει τις επιπτώσεις των δημοσιονομικών περικοπών, ειδικά στην εκπαίδευση και την υγεία. Πενήντα εκατομμύρια κληροδοτημένα σε «καλούς σκοπούς»: αυτή είναι και η τιμή του σπιτιού του στο Καπ-Φερά, το οποίο πουλήθηκε σε Ρώσους λίγους μήνες πριν από τη χρηματοπιστωτική πανωλεθρία του 2008(15). «Δεν ήμασταν θωρακισμένοι», λέει και επικαλείται «περαιτέρω ρυθμίσεις στον καπιταλισμό». Με την κρίση, ο σερ Τομ αναγκάστηκε να βάλει στον πάγο τη φιλανθρωπία του -και να πουλήσει το γιοτ του.
Πλούσιοι, όμορφοι, αφοσιωμένοι, γενναιόδωροι· φτωχοί, αδρανείς, ναρκομανείς και αλκοολικοί: τα στερεότυπα της βικτοριανής εποχής παραμένουν. Ποια πολιτική δύναμη όμως καταβάλλει προσπάθειες να τα στραγγαλίσει; Η ιδέα πως ο πλούτος των μεν συνδέεται με τη φτώχεια των δε, εδώ μοιάζει αδιανόητη. Η φτώχεια εξαθλιώνει, όμως, ακόμα και στους κόλπους των μορφωμένων τάξεων, εντοπίζουν την πηγή της στους ίδιους τους φτωχούς.
«Γιατί διαρκώς να επανερχόμαστε σε αυτή την εικόνα της εξαχρειωμένης πόλης, της φτωχής πόλης όπου οι άνθρωποι πεθαίνουν νέοι; Μου θυμίζει το μετεωρολογικό δελτίο του BBC, που πάντοτε ξεκινάει λέγοντας πως βρέχει στη Γλασκόβη!» Στην άκρη της Μπάιρς Ρόουντ, στο Γουέστ-Εντ, κάτω από το σκέπαστρο της βεράντας του Οραν Μορ, παλιάς πουριτανικής εκκλησίας που μετατράπηκε σε μοδάτο θέατρο και μπαρ-ρεστοράν, ο Σον Σκάνλαν και η Μπάρμπαρα Ράφερτι, ηθοποιοί, μόλις έχουν βγει από μια παράσταση του «Ταρτούφου» του Μολιέρου. Η ηθοποιός, με μαργαριταρένιο κολιέ και βραδινό φόρεμα, απολαμβάνει έναν χυμό πορτοκάλι, ενώ ο συνοδός της ακουμπά τους αγκώνες του στα μπράτσα της πολυθρόνας του. Στην επίκληση της μελέτης της ΠΟΥ, οι δύο εξηντάρηδες δείχνουν ταραγμένοι. Αυτοπροσδιορίζονται ως «μικροαστοί», παρ' όλο που ο όρος αυτός κάνει την Μπάρμπαρα να μορφάσει -ο πατέρας της εργαζόταν, όπως εκατοντάδες χιλιάδες κάτοικοι της Γλασκόβης, στα ναυπηγεία που έκλεισαν τη δεκαετία του '70.
Η χαμένη τιμή της αριστοκρατίας
Με το χέρι της στολισμένο με ένα ορθογώνιο ζαφείρι, η Μπάρμπαρα μιμείται τις κινητήριες δυνάμεις της «εξαχρείωσης»: αλκοόλ, ηρωίνη και fish and chips. «Αυτοί οι άνθρωποι», λέει, «δεν τρώνε ποτέ λαχανικά και φρούτα. Μπουκώνονται με βιομηχανική τροφή μηδαμινής διατροφικής αξίας. Είναι ένας φαύλος κύκλος. Τη δεκαετία του 1930, οι εργάτες ζούσαν περισσότερο επειδή έτρωγαν σούπα. Τώρα τρώνε λουκάνικα με τηγανητές πατάτες και λιγδερές πίτες!» Για να ξεφύγουν από τούτο το γεμάτο λίπος καζάνι, η Μπάρμπαρα και ο Σον αυτοεξορίζονται, τρεις με τέσσερις φορές τον χρόνο, στο σπίτι τους στη Νίκαια, προκειμένου, όπως λένε, «να μην κάνουμε τίποτα, να κόβουμε βόλτες στην Προμενάντ ντεζ Ανγκλέ και να τρώμε φρούτα».
Στην κουζίνα του πύργου του, ο Ντέιβιντ Κέλμπορν είναι εξαγριωμένος. «Στη σύγχρονη κοινωνία, φαίνεται πως οι πλούσιοι επιχειρηματίες έχουν γίνει ήρωες, ενώ εμάς, τους αριστοκράτες, μας αντιλαμβάνονται όλο και πιο πολύ ως εχθρούς». Στα 32 του, ο υποκόμης της Γλασκόβης, γιος του κόμη της Γλασκόβης, ισχυρίζεται πως δεν είναι «πραγματικά πλούσιος». «Οχι, δεν σερβίρουμε πρωινά με σαμπάνια και δεν έχουμε ούτε μπάτλερ ούτε υπηρέτες που μας σερβίρουν γονατιστοί!» Εκείνος, απεναντίας, κατέχει το γόητρο του τίτλου και την πατρική κληρονομιά. Εναν πύργο με κάπου δεκαπέντε δωμάτια, του οποίου η αξία ξεπερνά τα 4 εκατομμύρια λίρες, σε ένα οικόπεδο έκτασης άνω των τριών εκταρίων. «Κάθε μέρα λογαριάζω πόσο τυχερός είμαι», λέει ανάμεσα σε δύο μηνύματα που στέλνει με το iPhone του.
Παρακολουθώντας τα φιλανθρωπικά θεάματα στην τηλεόραση, όπως το «Live 8»(16) ή το «The Secret Millionaire», ριάλιτι τηλεπαιχνίδι όπου πλούσιοι δοκιμάζουν τη ζωή των αστέγων, ο υποκόμης της Γλασκόβης βλέπει την πάλη των τάξεων στην πόρτα του. Μια «νέα τάξη, θεμελιωμένη πάνω στο χρήμα και τη διασημότητα», αρχίζει να παίρνει το πάνω χέρι. «Σίγουρα εμείς, οι αριστοκράτες, κληρονομούμε τον πλούτο από τους προγόνους μας. Οταν όμως οι επιχειρηματίες μεταβιβάζουν τα πλούτη τους στα παιδιά τους, ο μηχανισμός δεν είναι εντελώς διαφορετικός από την αριστοκρατία!» Οι φιλάνθρωποι δεν είναι ακριβώς του γούστου του. «Επιδεικνύονται παντού και ποζάρουν ως σωτήρες του κόσμου, τη στιγμή που οι υποτιθέμενες αγαθοεργίες τους δεν αντιπροσωπεύουν παρά ένα απειροελάχιστο ποσοστό του πλούτου τους. Θα έλεγα πως κάτι τέτοιο είναι πολύ ανήθικο!»
Περιγράφοντας τον εαυτό του ως φιλελεύθερο ανθρωπιστή -υποστηρίζει τον νέο συνασπισμό που βρίσκεται στην εξουσία- ο Κέλμπορν μερικές φορές βιώνει στιγμές μοναξιάς. «Βεβαίως, οι απόκληροι της Γλασκόβης δεν μπορούν να κατανοήσουν πως, για εμένα, ο πύργος αυτός αντιπροσωπεύει μια καθημερινή έγνοια. Συνολικά, η συντήρησή του μας κοστίζει τουλάχιστον 60.000 λίρες τον χρόνο. Θα μπορούσα να πουλήσω, ναι. Ομως η οικογένειά μου βρίσκεται εδώ από το 1140!» Το 2007, ο Ντέιβιντ επέλεξε την τέχνη για να λουστράρει ξανά το οικόσημό του. Μία ωραία πρωία λοιπόν, ο υποκόμης της Γλασκόβης διακόσμησε τους τοίχους του πύργου του με... γκράφιτι. Εγγυημένη επιμειξία: «Είναι βραζιλιάνοι καλλιτέχνες. Εμπνεύστηκαν από την κοινωνική ατμόσφαιρα των φτωχών συνοικιών του Ρίο. Ναι, είναι κοινωνική ζωγραφική, κατά κάποιον τρόπο».
Γυναίκες με τη γροθιά σηκωμένη στον αέρα, Βραζιλιάνοι που φεύγουν τροχάδην, κουκουβάγιες θρονιασμένες στις καμινάδες... «Αυτή η ιδέα του συστήματος των τάξεων, το γεγονός πως αυτές οι δύο ομάδες δεν έρχονται ποτέ σε επαφή, είναι πολύ πραγματική. Ναι, εκεί βρισκόμαστε. Η κατάσταση χειροτερεύει όμως με την άγνοια και κατά συνέπεια με το μίσος μεταξύ των τάξεων».
Ωστόσο, στη Γλασκόβη, ποτέ αυτό το «μίσος μεταξύ των τάξεων» δεν ήταν τόσο λεπτό, τόσο διακριτικό, τόσο αόρατο. Τα είκοσι οκτώ χρόνια μέσου όρου ζωής που χωρίζουν τις φτωχές από τις πλούσιες συνοικίες αποβλήθηκαν από τον πολιτικό κόσμο και κυνηγήθηκαν από τον δημόσιο χώρο, όπου ο γεωγραφικός διαχωρισμός διασφαλίζει τη στεγανότητα των κοινωνικών πεδίων. Το ότι ένα είδος κοινωνικού απαρτχάιντ διαιωνίζεται χωρίς αναταράξεις, δίνει μια ιδέα για την ιδεολογική δουλειά που επιτελέστηκε αυτά τα τελευταία τριάντα χρόνια προκειμένου να αναδιατυπωθούν τα διακυβεύματα της πάλης με όρους παραδοσιακούς, οικείους, σχεδόν καθησυχαστικούς: εδώ, όπως και τον 19ο αιώνα, συνυπάρχουν εκφυλισμένοι φτωχοί και πλούσιοι φιλάνθρωποι. «Η άρνηση των πλούσιων να αφήσουν τους ερευνητές να τους μελετήσουν, όπως και η αποποίηση της έννοιας της τάξης στο τέλος της δεκαετίας του 1980, εξηγούν γιατί κανείς κοινωνιολόγος δεν δούλεψε πάνω στους πλούσιους της Γλασκόβης», επισημαίνει ο Πολ Λίτλγουντ, συνταξιούχος κοινωνιολόγος από το πανεπιστήμιο της Γλασκόβης.
Στον κλειστό ορίζοντα των μεν αντιστοιχεί το λαμπρό μέλλον των δε. «Η αγορά πολυτελείας αναπτύσσεται αρκετά γρήγορα. Ολες οι μεγάλες μάρκες έχουν ήδη καταστήματα: Ρόλεξ, Ραλφ Λόρεν, Βερσάτσε... Εξάλλου, μετά το Λονδίνο, η Γλασκόβη είναι το δεύτερο καλύτερο μέρος για ψώνια στη Βρετανία», υπογραμμίζει η Σουμέρα Σαχίν, ιδιοκτήτρια του Diamond Studio, ενός καταστήματος πολύτιμων λίθων στο κέντρο της πόλης. Στις αρχές Μαρτίου, η Σαχίν λάνσαρε τον σύλλογο Love Luxury Glasgow, έναν συνεταιρισμό επιχειρήσεων που ειδικεύονται στα είδη πολυτελείας.
Λιμουζίνες, σπα, μπουτίκ πολυτελείας, γήπεδα γκολφ... «Απευθυνόμαστε στη σκοτική πελατεία, βεβαίως, αλλά επίσης και στο ρωσικό νέο χρήμα». Στην αναφορά της μελέτης του ΠΟΥ, στραβομουτσουνιάζει. «Οπωσδήποτε, υπάρχουν ελάχιστες πιθανότητες η πελατεία μας να διασταυρωθεί με αυτούς τους ανθρώπους που λέτε. Κι έπειτα, ξέρετε, οι κάτοικοι της Γλασκόβης έχουν καρδιά. Μέσα σε αυτή την εβδομάδα μόνο διοργανώθηκαν τρεις φιλανθρωπικές εκδηλώσεις στην πόλη». Για να ζεις πλούσια στην πόλη των φτωχών, αρκεί λοιπόν να εξασκείσαι στο να αποφεύγεις τα κακά συναπαντήματα και να ανοίγεις την καρδιά σου, κατά προτίμηση μπροστά στις κάμερες.
Η συνταγή θα εφαρμοστεί άραγε και στην κορυφή του κράτους; Η συμμαχία μεταξύ Συντηρητικών και Φιλελεύθερων Δημοκρατών συγκεντρώνει τον μεγαλύτερο αριθμό εκατομμυριούχων που καταγράφηκε ποτέ σε βρετανική κυβέρνηση. Δέκα οκτώ από τα είκοσι τρία μέλη του «υπουργικού συμβουλίου της λιτότητας» διαθέτουν επταψήφιους τραπεζικούς λογαριασμούς. Η συνολική τους περιουσία αγγίζει, σύμφωνα με τους «Sunday Times», τα 50 εκατομμύρια λίρες (59 εκατομμύρια ευρώ)(17). Δεν υπάρχει αμφιβολία πως, την επαύριο της ανακοίνωσης του πιο σκληρού προγράμματος δημοσιονομικής αυστηρότητας που επιβλήθηκε στους Βρετανούς, θα είναι σε θέση να παραχωρήσουν λίγα από τα πλούτη τους για να αντισταθμίσουν τις επιπτώσεις της πολιτικής τους.
(1) Ιστότοπος του Glascow Art Club ().
(2) Διαβάστε: Pierre Rimbert, «L'injustice sociale tue» («Η κοινωνική αδικία σκοτώνει»), La valise diplomatique, , 2 Σεπτεμβρίου 2008.
(3) Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας, «Commission On Social Determinants of Health, Final Report» («Επιτροπή για τις κοινωνικές ορίζουσες της υγείας: Τελική Εκθεση»), , 2009.
(4) Εννοεί και πάλι το πασίγνωστο λαϊκό βρετανικό πιάτο fish and chips. Στη βασική του μορφή αποτελείται από τηγανητό ψάρι, τηγανητές πατάτες και σος.
(5) Εγκατάλειψη των κοινωνικών προγραμμάτων, των επενδύσεων σε δημόσια σχολεία και της κατασκευής νοσοκομείων, κατάργηση βοηθημάτων απασχόλησης, χωρίς να υπολογίσουμε την αύξηση του ΦΠΑ από το 17,5% στο 20%.
(6) Nicholas Watt, «Michael Gove freezes rebuilding of schools in £3.5bn savings» («Ο Μάικλ Γκόουβ παγώνει την ανοικοδόμηση σχολείων για χάρη της εξοικονόμησης 3,5 δισ. λιρών»), The Guardian, Λονδίνο, 4 Ιουλίου 2010.
(7) Σ.τ.Μ.: Βρετανικός όρος που περιγράφει την αποκατάσταση απαξιωμένων αστικών περιοχών μέσω της πώλησης ιδιοκτησιών σε άτομα μέσης και ανώτερης εισοδηματικής τάξης, η οποία αλλάζει τον χαρακτήρα της περιοχής και συχνότατα καταλήγει στην εκτόπιση των χαμηλότερων εισοδημάτων.
(8) «Σούπερ 8» του αθλητισμού το 2010, Ολυμπιακοί Αγώνες του Λονδίνου το 2012, Αγώνες της Κοινοπολιτείας το 2014...
(9) Είναι κιόλας «ανερχόμενη πόλη», επιβεβαιώνει το «Courrier International». Το περιοδικό αναδημοσιεύει ένα άρθρο της «Independent» όπου σημειώνεται πως «έχει να προσφέρει μεγάλες δόσεις τέχνης, αρχιτεκτονικής, μουσικής και γαστρονομίας, όλα συνοδευμένα από εκείνο το μαχητικό και πραγματιστικό πνεύμα που τη χαρακτηρίζει» (15 Οκτωβρίου 2009). «Τις καθημερινές υπάρχουν πλήθη στους πεζόδρομους και στα καταστήματα, που γενικά είναι έξοχα, με όλες τις επώνυμες μάρκες!» ακούσαμε στη συχνότητα του γαλλικού ραδιοφωνικού σταθμού France Info (18 Απριλίου 2008).
(10) «Scottish Snippets» αρ. 539, , 11 Αυγούστου 2007.
(11) Σύμφωνα με τον κατάλογο των πιο πλούσιων υπηκόων του βασιλείου που δημοσιεύεται κάθε χρόνο στην εφημερίδα «The Times» του Λονδίνου.
(12) Jenny Davey, «The humbling of Tom Hunter » («Η ταπείνωση του Τομ Χάντερ»), The Times, Λονδίνο, 4 Ιανουαρίου 2009.
(13) Η ανακοίνωση που έκανε στα μέσα Ιουνίου ο Γουόρεν Μπάφετ για την πρόθεσή του να δωρίσει «το 99% της περιουσίας [του]» σε φιλανθρωπικά έργα και να συγκαλέσει τους σαράντα πρώτους δισεκατομμυριούχους για να τους «πείσει», ήχησε στα αφτιά τόσο του Τομ Χάντερ όσο και του Γουίλιαμ Χόχι ως το ύστατο κάλεσμα. Σαν, εν μέσω πλανητικής θεραπείας διά της λιτότητας, να αναστήθηκε ο ανθρωπιστής βαρόνος και να σώζει τον κόσμο με απανωτά χτυπήματα δολαρίων και πολιτισμού.
(14) Σ.τ.Μ.: Γεννημένος στη Σκοτία, μετανάστευσε οικογενειακώς στις ΗΠΑ σε ηλικία 13 ετών για να ξεφύγει από τη φτώχεια.
(15) Από τον κήπο αυτής της βίλας ανακοίνωσε τον Ιούλιο του 2007, σε απευθείας σύνδεση με το BBC, την πρόθεσή του να «δωρίσει κατά τη διάρκεια της ζωής [του] ένα δισεκατομμύριο λίρες στερλίνες».
(16) Οι συναυλίες του «Live 8», με την κραυγή «Οχι στη φτώχεια!», κάθε χρόνο συγκεντρώνουν σε σκηνές όλου του κόσμου τους καλλιτέχνες που πάσχουν από στέρηση κοινωνικής κριτικής.
(17) Gabriel Milland και Georgia Warren, «Austerity Cabinet has 18 millionnaires» («Το "υπουργικό συμβούλιο της λιτότητας" έχει 18 εκατομμυριούχους»), «The Sunday Times», Λονδίνο, 23 Μαΐου 2010.
* Δημοσιογράφος.
