Νίκος Καζαντζάκης / Αλέξης Ζορμπάς (απόσπασμα)
Προχωρούσαμε αμίλητοι μέσα από τα στενά δρομάκια του χωριού. Τα σπίτια μαυρολογούσαν ολοσκότεινα, κάπου ένα σκυλί γάβγιζε, κάποιο βόδι αναστέναζε. Κάποτε μας έρχουνταν στο φύσημα του αγέρα εύθυμα, αναβρυτά, σαν παιχνιδιάρικα νερά, τα κουδουνάκια της λύρας.
Βγήκαμε από το χωριό, πήραμε το δρόμο κατά το ακρογιάλι μας.
— Ζορμπά, είπα, για να κόψω τη βαριά σιωπή, τι αγέρας είναι ετούτος; Νοτιάς;
— Μα ο Ζορμπάς πήγαινε μπροστά, κρατώντας σα φανάρι το κλουβί με τον παπαγάλο* και δεν αποκρίθηκε.
Όταν φτάσαμε στο ακρογιάλι μας, ο Ζορμπάς στράφηκε:
— Πεινάς, αφεντικό; ρώτησε.
— Όχι, δεν πεινώ, Ζορμπά.
— Νυστάζεις;
— Όχι.
— Μήτε εγώ. Ας καθίσουμε στα χοχλάδια· έχω κάτι να σε ρωτήσω.
Ήμασταν και οι δυο κουρασμένοι, μα δε θέλαμε να κοιμηθούμε. Δε θέλαμε να χάσουμε το φαρμάκι της μέρας ετούτης· ο ύπνος μάς φαίνουνταν σα μια φυγή σε ώρα κιντύνου και ντρεπόμασταν να κοιμηθούμε.
Καθίσαμε στην άκρα της θάλασσας· έβαλε ο Ζορμπάς το κλουβί ανάμεσα στα γόνατά του και κάμποση ώρα σώπαινε. Ένας φοβερός αστερισμός ανέβηκε από το βουνό, πολυόματο τέρας με στρουφιχτήν ουρά, κάπου κάπου ένα αστέρι ξεκολλούσε κι έπεφτε.
Ο Ζορμπάς κοίταξε τ' αστέρια, με το στόμα ανοιχτό, σα να τα 'βλεπε για πρώτη φορά.
— Τι να γίνεται εκεί πάνω! μουρμούρισε. Και σε λίγο πήρε την απόφαση, μίλησε:
— Ξέρεις να μου πεις, αφεντικό, είπε κι η φωνή του ασκώθηκε επίσημη, συγκινημένη μέσα στη ζεστή νύχτα, ξέρεις να μου πεις τι πάει να πουν όλα αυτά; Ποιος τα καμε; Γιατί τα καμε; Και πάνω απ' όλα, ετούτο (η φωνή του Ζορμπά ήταν γεμάτη θυμό και τρόμο): Γιατί να πεθαίνουμε;
— Δεν ξέρω, Ζορμπά! αποκρίθηκα, και ντράπηκα σα να με ρωτούσαν το πιο απλό πράμα, το πιο απαραίτητο, και δεν μπορούσα να το ξηγήσω.
— Δεν ξέρεις! έκαμε ο Ζορμπάς και τα μάτια του γούρλωσαν. Όμοια γούρλωσαν και μιαν άλλη νύχτα, όταν με ρώτησε αν χορεύω και του αποκρίθηκα πως δεν ξέρω χορό. Σώπασε λίγο· άξαφνα ξέσπασε:
— Τότε τι ναι αυτά τα παλιόχαρτα που διαβάζεις; Γιατί τα διαβάζεις; Άμα δε λένε αυτό, τι λένε;
— Λένε τη στενοχώρια του ανθρώπου που δεν μπορεί ν' απαντήσει σε αυτά που ρωτάς, Ζορμπά, αποκρίθηκα.
— Να τη βράσω τη στενοχώρια τους! έκαμε ο Ζορμπάς χτυπώντας με αγανάχτηση το πόδι του στις πέτρες.
Ο παπαγάλος στις ξαφνικές φωνές τινάχτηκε απάνω:
— Καναβάρο! Καναβάρο! έσκουζε σα να ζητούσε βοήθεια.
— Σκασμός και συ! έκαμε ο Ζορμπάς κι έδωκε μια γροθιά στο κλουβί.
Στράφηκε πάλι σε μένα.
— Εγώ θέλω να μου πεις από πού ερχόμαστε και πού πάμε. Του λόγου σου τόσα χρόνια μαράζωσες απάνω στις Σολομωνικές· θα 'χεις στύψει δυο τρεις χιλιάδες οκάδες χαρτί· τι ζουμί έβγαλες;
Τόση αγωνία είχε η φωνή του Ζορμπά, που η πνοή μου κόπηκε· αχ, να μπορούσα να του 'δινα μιαν απόκριση!
Ένιωθα βαθιά πως το ανώτατο που μπορεί να φτάσει ο άνθρωπος δεν είναι η Γνώση, μήτε η Αρετή, μήτε η Καλοσύνη, μήτε η Νίκη· μα κάτι άλλο πιο αψηλό, πιο ηρωικό κι απελπισμένο: Το Δέος, ο ιερός τρόμος. Τι 'ναι πέρα από τον ιερό τρόμο; Ο νους του ανθρώπου δεν μπορεί να προχωρέσει.
— Δεν απαντάς; έκαμε ο Ζορμπάς με αγωνία.
Δοκίμασα να δώσω στο σύντροφό μου να καταλάβει τι είναι ο ιερός τρόμος:
— Είμαστε σκουληκάκια μικρά μικρά, Ζορμπά, αποκρίθηκα, απάνω σ' ένα φυλλαράκι γιγάντιου δέντρου. Το φυλλαράκι αυτό είναι η Γη μας· τ' άλλα φύλλα είναι τ' αστέρια που βλέπεις να κουνιούνται μέσα στη νύχτα. Σουρνόμαστε απάνω στο φυλλαράκι μας, και το ψαχουλεύουμε με λαχτάρα· τ' οσμιζόμαστε, μυρίζει, βρωμάει· το γευόμαστε, τρώγεται· το χτυπούμε, αντηχάει και φωνάζει σαν πράμα ζωντανό.
»Μερικοί άνθρωποι, οι πιο ατρόμητοι, φτάνουν ως την άκρα του φύλλου· από την άκρα αυτή σκύβουμε, με τα μάτια ανοιχτά, τα αυτιά ανοιχτά, κάτω στο χάος. Ανατριχιάζουμε. Μαντεύουμε κάτω μας το φοβερό γκρεμό, ακούμε ανάρια ανάρια το θρό που κάνουν τ' άλλα φύλλα του γιγάντιου δέντρου, νιώθουμε το χυμό ν' ανεβαίνει από τις ρίζες του δέντρου και να φουσκώνει την καρδιά μας. Κι έτσι σκυμμένοι στην άβυσσο, νογούμε σύγκορμα, σύψυχα, να μας κυριεύει τρόμος. Από τη στιγμή εκείνη αρχίζει...
Σταμάτησα. Ήθελα να πω: «Από τη στιγμή εκείνη αρχίζει η Ποίηση», μα ο Ζορμπάς δε θα καταλάβαινε και σώπασα.
— Τι αρχίζει; ρώτησε ο Ζορμπάς με λαχτάρα. Γιατί σταμάτησες;
— ... αρχίζει ο μεγάλος κίντυνος, Ζορμπά, είπα. Άλλοι ζαλίζουνται και παραμιλούν, άλλοι φοβούνται και μοχτούν να βρουν μιαν απάντηση, που να τους στυλώνει την καρδιά και λένε: «Θεός»· άλλοι κοιτάζουν από την άκρα του φύλλου το γκρεμό ήσυχα, παλικαρίσια και λένε: «Μου αρέσει».
Ο Ζορμπάς συλλογίστηκε κάμποση ώρα· βασανίζουνταν να καταλάβει.
— Εγώ, είπε τέλος, κοιτάζω κάθε στιγμή το θάνατο· τον κοιτάζω και δε φοβούμαι· όμως και ποτέ, ποτέ δε λέω: Μου αρέσει. Όχι, δε μου αρέσει καθόλου! Δεν είμαι λεύτερος; Δεν υπογράφω!
Σώπασε, μα γρήγορα φώναξε πάλι:
— Όχι, δε θ' απλώσω εγώ στο Χάρο το λαιμό μου σαν αρνί και να του πω: «Σφάξε με, αγά μου, ν' αγιάσω!»
Δε μιλούσα· στράφηκε, με κοίταξε ο Ζορμπάς θυμωμένος.
— Δεν είμαι λεύτερος; ξαναφώναξε.
Δε μιλούσα. Να λες «Ναι!» στην ανάγκη, να μετουσιώνεις το αναπόφευγο σε δικιά σου λεύτερη βούληση — αυτός, ίσως, είναι ο μόνος ανθρώπινος δρόμος της λύτρωσης. Το 'ξερα, και γι' αυτό δε μιλούσα.
Ο Ζορμπάς είδε πως δεν είχα πια τίποτα να του πω, πήρε το κλουβί σιγά σιγά, να μην ξυπνήσει ο παπαγάλος, το τοποθέτησε δίπλα από το κεφάλι του και ξάπλωσε.
— Καληνύχτα, αφεντικό, είπε· φτάνει.
Ζεστός νοτιάς φυσούσε πέρα από το Μισίρι και μέστωνε τα τζερτζεβατικά και τα φρούτα και τα στήθια της Κρήτης. Τον δέχουμουν να περιχύνεται στο μέτωπο, στα χείλια μου και στο λαιμό, κι έτριζε και μεγάλωνε, σαν να 'ταν πωρικό, το μυαλό μου.
Δεν μπορούσα να κοιμηθώ, δεν ήθελα. Δε συλλογίζουμουν τίποτα· ένιωθα μονάχα, στη ζεστή ετούτη νυχτιά, κάτι μέσα μου, κάποιον μέσα μου, να μεστώνει. Έβλεπα, ζούσα καθαρά το καταπληχτικό ετούτο θέαμα: ν' αλλάζω. Ό,τι γίνεται πάντα στα πιο σκοτεινά υπόγεια του στήθους μας, γίνουνταν τώρα φανερά, ξέσκεπα, μπροστά μου. Κουκουβιστός στην άκρα της θάλασσας, παρακολουθούσα το θάμα.
Τ' αστέρια θάμπωσαν, ο ουρανός φωτίστηκε, κι απάνω στο φως χαράχτηκαν με ψιλό κοντύλι τα βουνά, τα δέντρα, οι γλάροι. Ξημέρωνε.
Γερμανική μετάφραση:
Stumm durchquerten wir die engen Gassen des Dorfes. Die lichtlosen Häuser standen wie blinde Flecken herum. Ein Hund bellte, eine Kuh stöhnte. Ferner und ferner klangen, wenn der Nachtwind vorüberstrich, die Töne der Freude, das Geläute der Lyra – als verrieselte wo ein munterer Bach.
„Was haben wir heute für Wind?“ fragte ich, um das drückende Schweigen zu brechen. „Südwind?“
Aber Zorbas antwortete nicht. Er stapfte, den Käfig mit dem Papagei in der Hand, voraus. Erst am Strande fragte er zurück:
„Hast du Hunger, Chef?“
„Nein.“
„Bist du müde?“
„Nein“
„Ich auch nicht. Lass uns noch eine Weile auf den Kieseln sitzen. Ich muss dich was fragen.“
So müde waren wir, wir mochten nicht schlafen. Das Gift vom Tage wirkte noch in uns nach. Der Schlaf dünkte uns eine Flucht in der Stunde der Gefahr, wir schämten uns, jetzt zu Bett zu gehen.
Wir setzten uns an das Ufer. Zorbas stellte den Käfig zwischen seine Knie und redete lange kein Wort. Gespenstisch tauchte hinter den Bergen ein Sternbild auf, ein Ungeheuer mit tausend Augen und geringeltem Schweif. Hier und da riss ein Stern sich los und fiel.
Mit staunenden Augen und offenem Mund beobachtete Zorbas das Schauspiel, als sähe er es zum ersten Mal.
„Was mag da oben vor sich gehen?“, murmelte er.
Endlich entschloss er sich zu reden.
„Kannst du mir sagen, Chef“, sagte er und seine Stimme klang feierlich und bewegt in der warmen Nacht, „kannst du mir erklären, was das alles bedeutet? Wer hat es geschaffen? Warum hat er es geschaffen? Und vor allem“, - und hier zitterte Zorbas' Stimme vor Zorn und Furcht – warum müssen wir sterben?“
„Ich weiß nicht, Zorbas“, antwortete ich und schämte mich, als fragte mich wer nach den einfachsten, unumgänglichsten Dinge und ich sei nicht imstande, eine Erklärung zu geben.
„Das weißt du nicht?“, sagte Zorbas und riss seine Augen auf, genau wie in jener anderen Nacht, als ich ihm gestanden hatte, ich könnte nicht tanzen.
„Wozu liest du eigentlich diese staubigen Schmöker? Zu welchem Zweck? Wenn sie dir das nicht sagen, was sagen sie überhaupt?“
„Sie erzählen von der Ratlosigkeit des Menschen, der auf das, wonach du fragst, nicht antworten kann, Zorbas.“
„Ich pfeife auf ihre Ratlosigkeit!“, rief er aus und stampfte mit dem Fuß auf. Der Papagei fuhr erschreckt bei dem Lärm aus dem Schlafe.
„Canavaro, Canavaro!“, krächzte er, als ob er um Hilfe riefe.
„Halt's Maul, du …!“, schrie Zorbas und schlug mit der Faust auf den Käfig.
Er wandte sich mir wieder zu:
„Du sollst mir sagen, woher wir kommen und wohin wir gehen. Jahrelang hast du über diesen Zauberbüchern gehockt. Du hast sie bis auf das Mark ausgequetscht und zwei- oder dreitausend Kilo Papier verbraucht. Und der Erfolg?“
In seiner Stimme schwang eine solche Angst, dass mir mir der Atem stockte. Ach – wie gern hätte ich eine Antwort für ihn gehabt.
Ich empfand zutiefst: das Höchste, was wir Menschen erreichen, besteht nicht in Erkenntnis, nicht in Tugend, nicht in Güte, nicht einmal im Sieg. Sondern es gibt etwas, das erhabener, heroischer, - und verzweifelter ist: der Schauer der Ehrfurcht.
„Du antwortest nicht?“, sagte er ängstlich.
Ich suchte meinem Gefährten den „Schauer der Ehrfurcht“ begreiflich zu machen:
„Wir sind winzige Würmer, Zorbas, ganz winzige Würmer, auf dem kleinen Blatt eines riesigen Baumes. Dieses kleine Blatt ist unsere Erde. Die anderen sind Sterne, die du des Nachts sich bewegen siehst. Wir wandern auf unserem kleinen Blatt umher und untersuchen es neugierig. Wir schnuppern daran – es riecht gut oder schlecht. Wir kosten davon – es schmeckt essbar. Wir schlagen es gar – es gibt Antwort und schreit wie ein lebendiges Wesen.
Einige Menschen – die Furchtlosen unter uns – wagen sich bis an den Rand des Blattes. Von dort beugen wir uns, die Augen geschärft, die Ohren gespitzt, auf das Chaos hinab. Wir erschauern. Wir ahnen den furchtbaren Abgrund unter uns, wir hören von weither das Rauschen der anderen Blätter des Riesenbaumes, die Säfte steigen aus seinen Wurzeln, und unser Herz droht zu zerspringen. So hängen wir über dem Abgrund, mit Körper und Seele, und erschauern vor Schrecken. Mit diesem Augenblick beginnt ...“
Ich hielt inne. Ich hatte sagen wollen: „Mit diesem Augenblick beginnt die Poesie.“ Aber Zorbas hätte das nicht verstanden, und so schwieg ich.
„Was beginnt?“, fragte er gespannt. „Warum spricht du nicht weiter?“
„... beginnt die große Gefahr, Zorbas. Die einen packt ein Schwindel, sie reden verworren. Die anderen haben Angst. Sie plagen sich um eine Antwort, die ihr Herz vergewissert, und sagen 'Gott'. Andere wieder blicken kaltblütig in den Abgrund und finden Gefallen daran.
Zorbas überlegte lange. Er begriff mich nur mühsam.
„Ich für meine Person“, sagte er schließlich, sehe dem Tod jederzeit ins Auge. Ich sehe ihm ins Auge und habe keine Bange. Aber niemals, niemals werde ich zu ihm sagen: Ich finde an dir Gefallen! - Nein! Er missfällt mir äußerst! Ich wehre mich!“
Er schwieg, doch bald polterte er von Neuem los:
„Nein!“ Ich halte Charon nicht meinen Hals wie ein Hammel hin! Ich bitte ihn nicht, mir gnädigst den Hals abzuschneiden, dass ich auf der Stelle in das Paradies eingehe!“
Betroffen hörte ich Zorbas zu. Wer war doch der Weise, der seine Schüler lehrte, freiwillig zu tun, was das Gesetz befiehlt? Die eherne Notwendigkeit zu bejahen, das Unvermeidliche in freien Willen zu verwandeln – es ist vielleicht unter Menschen der einzige Weg zur Erlösung, ein kläglicher zwar, doch es gibt keinen anderen.
Und die Empörer. Die stolzen Ritter von der traurigen Gestalt, die gegen die eherne Notwendigkeit anstürmen und das äußere Gesetz dem inneren Gesetz ihrer Seele unterwerfen möchten? Leugnen sie nicht alle die Wirklichkeit und wollen, frei nach den Gesetzen ihres Herzens und wider die unmenschlichen Gesetze der Natur, eine neue Welt erschaffen – eine reine, eine sittlichere, eine bessere Welt?
Zorbas blickte mich erwartungsvoll an. Als er merkte, dass ich nichts mehr zu sagen hatte, nahm er behutsam, um den Papagei nicht zu wecken, den Käfig, stellt ihn neben seinen Kopf und legte sich hin.
„Gute Nacht, Chef!“, sagte er. „Genug für heute!“
Ein heißer Südwind wehte von drüben, von Afrika her, und brachte das Gemüse, die Früchte und Brüste Kretas zum Reifen. Er strich über meine Stirn, meine Lippen, meinen Hals, und meine Gehirn dehnte sich in den Nähten und schwoll wie eine Frucht.
Ich konnte, ich mochte nicht schlafen. Ich dachte an nichts. Ich spürte in dieser warmen Nacht nur, wie ein Etwas, ein Jemand in mir reifte. Ich erlebte deutlich dieses erstaunliche Schauspiel: ich sah mir zu, ich verwandelte mich. Was sich sonst in den dunkelsten Schluchten in uns vollzieht, trat hell und offen vor meine Augen. Ich hockte am Strand und verfolgte das Wunder.
Die Sterne verblassten, der Himmel verklärte sich, und von diesem Hintergrund aus Licht hoben sich zart, wie mit der Feder gezeichnet, die Berge, die Bäume, die Möwen ab.
Συνεχισε οταν εχεις χρονο.
τους διάφορους κανόνες σχετικά με τον τόνο στην ελληνική γλώσσα:
