26 Αυγούστου 1071 –
Η μάχη του Μαντζικέρτ
Η θανάσιμη στιγμή της Μεγάλης Βυζαντινής Αυτοκρατορίας
Πρόκειται για την πρώτη στρατιωτική αναμέτρηση των Βυζαντινών με τους Σελτζούκους Τούρκους. Την μάχη περιγράφουν διάφορες ελληνικές πηγές (πρωτίστως οι Μιχαήλ Ατταλειάτης και Νικηφόρος Βρυέννιος), συριακές πήγες (Μιχαήλ ο Σύρος, Ματθαίος Εδέσσης, Sibt Ibn Al-Jawzi), καθώς και ιστορικοί της Δύσης (Γουλλιέλμος της Απουλίας).
Από το 1025 (θάνατος Βασιλείου Β’ Βουλγαροκτόνου) το Βυζάντιο αντιμετωπίζει μια περίοδο ανωμαλιών, συχνών εναλλαγών τυχαίων αυτοκρατόρων και την έναρξη μιας γενικής παρακμής. Η βασίλισσα Ζωή πέτυχε να αναδείξει αυτοκράτορες και τους τρεις συζύγους της, αλλά το 1056 (θάνατος της αδελφής της, Θεοδώρας) η Μακεδονική Δυναστεία παύει να υφίσταται. Θα εξακολουθήσει μια ταραγμένη περίοδος για 25 χρόνια (1056-1081), η οποία θα τελειώσει με την ανάρρηση στον θρόνο του Αλεξίου Κομνηνού.
Η περίοδος αυτή είναι σημαντική διότι αναπτύχθηκαν οι συνθήκες εκείνες που προκάλεσαν αργότερα στη Δύση την κίνηση των Σταυροφοριών. Οι εξωτερικοί εχθροί άσκησαν πίεση σε όλες τις πλευρές: οι Νορμανδοί δρούσαν στην Δύση, οι Πατσινάκοι στον Βορρά και οι Σελτζούκοι Τούρκοι στην Ανατολή, με αποτέλεσμα να μειωθεί σοβαρά η έκταση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Άλλο σπουδαίο χαρακτηριστικό της εποχής είναι η αντιπαλότητα των στρατιωτικών παραγόντων και ευγενών της Μικράς Ασίας εναντίων των γραφειοκρατών της πρωτεύουσας. Το 1025 η διοικητική και στρατιωτική της Μ. Ασίας χαρακτηριζόταν από το σύστημα των θεμάτων, στο οποίο η πολιτική διοίκηση εντασσόταν υπό την εξουσία του στρατηγού του Θέματος. Το 1025 υπήρχαν περίπου 25 Θέματα στην Μ. Ασία. Το σύστημα των Θεμάτων δρούσε σαν στήριγμα και κινητήρια δύναμη στη διατήρηση της ελεύθερης αγροτικής κοινωνίας, η οποία με τη σειρά της, όχι μόνο λειτουργούσε ως αντίβαρο στος μεγαλογαιοκτήμονες αριστοκράτες, αλλά πολέμησε και τους Άραβες και αποτελούσε σημαντική πηγή φόρων για την αυτοκρατορία.
Η σύγκρουση των δύο παρατάξεων για την εξουσία (στρατιωτικοί/γαιοκτήμονεςς κατά γραφειοκρατών) επέφερε συντομα την εξασθένιση των Θεμάτων και την διάλυσή τους. Η επιτυχίες νωρίτερα των στρατών του Βυζαντίου κατά των Αράβων οφειλόταν εν μέρει στην αποτελεσματικότητα του στρατιωτικού δυναμισμού των κατοίκων των Θεμάτων. Η παρακμή των Θεμάτων, άρα και η αντικατάσταση των αυτοχθόνων στρατιωτών με μισθοφόρους, έδειξε γιατί δεν μπόρεσαν να αναχαιτίσουν την τουρκική εισβολή.
Οι Τούρκοι ήταν γνωστοί στο Βυζάντιο από τον έκτο αιώνα, αφού πολλοί υπηρετούσαν ως μισθοφόροι και υπήρχαν φιλικές σχέσεις ένθεν κακείθεν. Με την εμφάνιση των Σελτζούκων Τούρκων[sup]1[/sup] στα Ανατολικά σύνορα περίπου το 1040, τα πράγματα άλλαξαν. Οι Σελτζούκοι ηταν απόγονοι του Τούρκου πρίγκιπα Σελτζούκ. Από τις στέπες του Kirghiz ο Σελτζούκ μετανάστευσε, μαζί με την φυλή του, στην Transoxiana, κοντά στην Μπουχάρα, όπου όλοι τους ασπάστηκαν το Ισλάμ. Οι πιεστικές κινήσεις των Σελτζούκων στην Δυτική Ασία δημιούργησε μια νέα εποχή για τον μουσουλμανισμό και την βυζαντινή ιστορία. Το Χαλιφάτο δεν αποτελούσε ενιαίο σύνολο, αφού Ισπανία, Αφρική, Συρία, Μεσοποταμία και Περσία είχαν διαιρεθεί σε διάφορες ανεξάρτητες δυναστείες με μεμονωμένους άρχοντες. Σιγά σιγά οι Σελτζούκοι προχώρησαν στην Μεσοποταμία και κατέκτησαν την Περσία. Από τώρα το Χαλιφάτο της Βαγδάτης ήταν υπό την προστασία τους. Λίγο αργότερα η δύναμη τους ενισχύθηκε λόγω της άφιξης νέων τουρκιών φυλών, κατέκτησαν όλη τη δυτική Ασία, από το Αφγανιστάν μέχρι τα Μικρασιατικά σύνορα του Βυζαντίου, καθώς και το Χαλιφάτο των Φατιμιδών στην Αίγυπτο.
Επόμενο ήταν να απειλούν και να λεηλατούν τις συνοριακές επαρχίες της Μικράς Ασίας και του Καυκάσου. Η Αρμενία τότε ανήκε στο Βυζάντιο. Όποτε ήταν μια ενδιάμεση χώρα που χώριζε του Σελτζούκους από τους Βυζαντινούς και οι επιθέσεις που υφίστατο ήταν πλέον επιθέσεις κατά του Βυζαντίου. Τελικά οι Τούρκοι είχαν μεγάλες επιτυχίες κατά της Αρμενίας, ενώ συγχρόνως τα στρατεύματά τους προσχωρούσαν μέσα στην Μικρά Ασία. Κανένας από τους Βυζαντινούς αυτοκράτορες δεν μπόρεσε να τους αναχαιτίσει. Επί βασιλείας Κωνσταντίνου Ι’ Δούκα, ο δεύτερος σουλτάνος των Σελτζούκων
Αλπ Αρσλάν (1063-1072) κατέκτησε μέρος της Αρμενίας, λεηλατώντας μέρος της Συρίας, της Κιλικίας και της Καππαδοκίας. Στην Καισάρεια οι Τούρκοι λεηλάτησαν το ιερό της πόλεως, δηλαδή την εκκλησία του Μεγάλου Βασιλείου, όπου φυλλλάσονταν τα λείψανα του αγίου. Πρωταρχικός στοχος του Αρσλάν ήταν η καθυπόταξη του μουσουλμανικού κόσμου. Βέβαια λεηλατούσε το Βυζάντιο για να επεκταθεί και να αποσπάσει υλικά αγαθά.
Το 1067 η παράταξη των στρατιωτικών προώθησε στον θρόνο τον στρατηγό
Ρωμανό Δ’ Διογένη. Ο Ρωμανός προσπάθησε να ανασυγκροτήσει τον στρατό και να θύσει τον κρατικό μηχανισμό σε πολεμική ετοιμότητα, εγχείρημα δύσκολο από τη φύση του. Ανέλαβε αρκετές εκστρατείες κατά των Τούρκων, επιτυγχάνοντας, στις πρώτες μάχες, μερικές νίκες. Βεβαία, δεν είχε μελετήσει επισταμένως την τέχνη του πολέμου (όπως ο Ηράκλειος ή ο Νικηφόρος Φωκάς). Η διεξαγωγή των δύο πρώτων εκστρατειών μαρτυρεί έλλειψη επιτελικού σχεδιασμού, άγνοια της οδικής κατάστασης, των κλιματολογικών συνθηκών και της επιρροής που ασκούν αυτά στην πορεία των επιχειρήσεων. Άλλωστε το στράτευμα αποτελείτο από μισθοφόρους διαφόρων εθνικοτήτων.
Η τελευταία εκστρατεία του Ρωμανού Διογένους ξεκίνησε τον την Κυριακή της Ορθοδοξίας (13 Μαρτίου 1071), ακολούθησε τη βορεινή οδό, περνώντας τους ποταμούς Σαγγάριο και Άλυ και από τη Σεβάστεια κατευθύνθηκε στην Θεοδοδιούπολη (σημερινό Ερζερούμ). Ο Ρωμανός πάλι αγνόησε τους κανόνες στρατηγικής και μοίρασε του στράτευμα, αποσπώντας αρκετές μονάδες κατά του Χλίατ (Chliat) και με το υπόλοιπο προχώρησε στο Μαντζικέρτ[sup]2[/sup], πόλη ελληνική που πριν λίγο είχαν καταλάβει οι Τούρκοι. Χλίατ και Μαντζικέρτ βρίσκονταν στην περιοχή της λίμνης Βάν (αρχαίας Θωσπίτιδος) στην ΝΑ Αρμενία, στόχο της εκστρατείας. Την πορεία του στρατού και τις στρατιωτικές επιχειρήσεις διερευνά με γνώση και των ανατολικών πηγών ο Σπύρος
Βρυώνης στο περισπούδαστο έργο,
Η παρακμή του μεσαιωνικού ελληνισμού, σ. 88-93. Η δύναμη εκάστου στρατεύματος πρέπει να ανερχόταν γύρω στους 20.000 άνδρες. Περιληπτικά να πούμε ότι λίγο πρίν την μάχη ένα τμήμα των Ούζων αυτομόλησε στους Τούρκους, προκαλώντας ταραχή στην βυζαντινό στρατό. Στην πιο κρίσιμη στιγμή της μάχης, ένας από τους βυζαντινούς στρατηγούς άρχισε να διαδίδει τη φήμη ότι νικήθηκαν κι έτσι οι στρατιώτες τράπηκαν σε φυγή. Ο Ρωμανός συνεκλήθη αιχμάλωτος κι όταν οδηγήθηκε στο τουρκικό στρατόπεδο, έγινε δεκτός από τον Αλπ Αρσλάν με μεγάλες τιμές.
Νικητής και ηττημένος έκαναν μια διαρκή ειρήνη και σύμφωνο φιλίας, με βάση το οποίο ο Ρωμανός θα πλήρωνε χρήματα για να αφεθεί ελεύθερος, το Βυζάντιο θα πλήρωνε ετήσιο φόρο στους Σελτζούκους και θα επέστρεφε όλους τους Τούρκους αιχμαλώτους. Ο Ρωμανός γυρίζοντας στην ΚΠολη, βρήκε τον θρόνο κατειλημμένο από τον Μιχαήλ Ζ’ Δούκα• εν συνεχεία, αφού τυφλώθηκε από τους εχθρούς του, απέθανε.
Η μάχη του Μαντζικέρτ είχε σημαντικές συνέπειες για το Βυζάντιο. Αν και δεν παραχωρούσε εδάφη, ο στρατός που υπερασπίζονταν τα σύνορα της Μ. Ασίας κατεστράφη και δεν μπόρεσε εκτοτε να απωθήσει τις φυλές των Τουρκομάνων οι οποίες κατέκλυσαν την Ανατολή χωρίς αντίσταση. Επιπλέον η ήττα αυτή ήταν ένα θανάσιμο κτύπημα στην απ’ αιώνων κυριαρχία του Βυζαντίου στην Μ. Ασία. Τώρα θα είχε πολλούς εχθρούς στα Ανατολικά κι όχι έναν. Η Μ. Ασία ήταν μια από τις πιο μεγάλες, η πολυπληθεστέρα και η από τις πιο οικονομικά σημαντικές περιοχές του Βυζαντίου. Όσο αποτελούσε αναπόσπαστο τμήμα της αυτοκρατορίας, το Βυζάντιο παρέμενε ισχυρό και είχε σχετική ευημερία. Στην αντίθετη κατάσταση, η αυτοκρατορία δεν διέφερε από ένα ανίσχυρο πριγκιπάτο των Βαλκανίων.
Τέλος, έχει σημασία να δει κανείς πως κατέρρευσε και αλλοιώθηκε πληθυσμιακά η Μ. Ασία σε λιγότερο από 400 χρόνια. Δηλ από 11ο αιώνα και εξής, όταν άρχισαν να εισβάλουν οι πρώτοι Τουρκεμένοι. Το βιβλίο του Βρυώνη αξίζει να διαβαστεί. Αναλύει τα αίτια και τους μηχανισμούς της εξαφάνισης του ελληνισμού από αυτή την περιοχή.
[sub]1[/sub] Αλ. Σαββίδης,
Το Βυζάντιο και οι Τούρκοι. Α’. Προ-Οθωμανικά φύλλα στην Ασία και στα Βαλκάνια, εκδ. Δόμος, Αθήνα 1996, σ. 109-132.
[sub]2[/sub] Στις ελληνικές πηγές απαντούν οι τύποι
Μαντζικίερτ,
Μαντζικιέρτε,
Μαντζίκερτον. Στις Αραβικές
Manazker, αρμενικές
Manckert. Το σημερινό τουρκικό όνομα είναι
Malazgert.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία
Σπ. Βρυώνης,
Η παρακμή του μεσαιωνικού ελληνισμού της Μικράς Ασίας και η διαδικασία του εξισλαμισμού (11ος έως 15ος αιώνας), μτφ. Κ. Γαλαταριώτου, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1996.
A. Kazhdan,
Mantzikert, Battle of, εν
Oxford Dictionary of Byzantium, σ. 1288-1289
J.-C. Cheynet,
Mantzikert: Un desastre militaire?, εν
Byzantion 50 (1980), σ. 410-438 (αξιοπρόσεκτη πολιτικοστρατιωτική θεώρηση).
A. Friendly, The dreadful day: The battle of Mantzikert 1071, London 1981.
Α. Bryer (επιμ),
Mantzikert to Lepanto. The byzantine world and the Turks 1071-1571, Amsterdam 1991 [πρακτικά 19ου συμποσίου Πανεπιστήμιου του Birmingham το 1985 για τις σχέσεις του βυζαντινού κόσμου με τους Τούρκους].