Η Ιερά Μονή Βατοπαιδίου αντικρύζει τη θάλασσα της βορειοανατολικής όψης του Άθω από ένα παραθαλάσσιο ύψωμα. Η μονή ιδρύθηκε περί το 972-985 πιθανώς από τρεις πλούσιους άρχοντες, τους Αθανάσιο, Νικόλαο και Αντώνιο, οι οποίοι ήρθαν και μόνασαν στο Άγιον Όρος στα χρόνια του αγίου Αθανασίου που ίδρυσε τη Μεγίστη Λαύρα. Στο Β΄Τυπικό (1045) κατακτά τη δεύτερη θέση την οποία συνεχίζει να κατέχει και σήμερα. Τον 12ο και 13ο αιώνα εκεί μόνασαν οι εθναρχικές μορφές του σερβικού λαού άγιοι Σάββας και Συμεών. Ο κράλης της Σερβίας Στέφανος Δουσάν κατά τον 14ο αιώνα ανάμεσα στις πολλές δωρεές που πρόσφερε στη μονή ήταν και ο συνοικισμός Άγιος Μάμανας, ενώ και τον επόμενο αιώνα άλλοι Σέρβοι ηγεμόνες συνέχισαν την θεοφιλή τακτική των αφιερώσεων και δωρεών στο μοναστήρι.
Στην ένδοξη πορεία της μονής δεν έλειψαν και οι δύσκολες στιγμές, όπως οι επιδρομές και λεηλασίες Φράγκων πειρατών, Καταλανών (1307) και αργότερα οθωμανικών φύλων. Όμως αυτού του είδους οι κακοτυχίες δεν ανέστειλαν την αύξηση και προκοπή της μονής. Απεναντίας, κατά καιρούς υπό την κατοχή της περιήλθαν οι μονές Χαλκέως, Βεροιώτου, Ιεροπάτορος, Καλέτζη, ΑγίουΔημητρίου, Ξύστρου, Τριπολίτου, και Τροχαλά. Οι Βυζαντινοί αυτοκράτορες επίσης δεν υστέρησαν σε γενναιοδωρία, ενώ δυτικοί ηγεμόνες στους μεταβυζαντινούς χρόνους ενδιαφέρθηκαν για την ακεραιότητα της μονής. Στα τέλη του 15ου αιώνα το Βατοπαίδι έθρεψε στους κόλπους του τον φωτιστή των Ρώσων άγιο Μάξιμο τον Γραικό. Το 1749 στη μονή ιδρύθηκε η γνωστή Αθωνιάδα Σχολή, που σε εποχές δίσεκτες για το Γένος προσέφερε γνώση και μόρφωση πνευματική.
Το ωραίο Καθολικό της μονής τιμάται στον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου και χτίστηκε το 10ο αιώνα. Οι παλαιότερές του αγιογραφίες, που έχουν ωστόσο επιζωγραφηθεί κατά το 18ο και 19ο αιώνα, ανάγονται στον 14ο αιώνα. Η μονή διαθέτει 12 εξωκκλήσια και 21 παρεκκλήσια, εκ των οποίων τα 5 είναι ενσωματωμένα στο Καθολικό. Το κωδωνοστάσιο της μονής ανεγέρθη περί το 1427 και είναι το παλαιότερο σωζόμενο. Η μονή γνώρισε συχνές και ολιγόχρονες μεταβολές από το κοινοβιακό στο ιδιόρρυθμο σύστημα και αντίστροφα ήδη από τα τέλη του 14ου αιώνα. Το 1989 επανήλθε στο κοινοβιακό σύστημα.Από τα κειμήλια της μονής ιδιαίτερα γνωστό είναι η τιμία Ζώνη της Παναγίας, που φυλάσσεται εκεί από τον 14ο αιώνα. Πολύτιμο ανάθημα είναι και ο "Ίασπις", ένα ποτήρι, δώρο μάλλον του Μανουήλ Β΄ Παλαιολόγου, που έχει την ιδιότητα να μετατρέπει το νερό σε γαλάκτωμα ιαματικό για το δάγκωμα φιδιού, καθώς επίσης και πολλά περίτεχνα άμφια και εκκλησιαστικά σκεύη. Αλλά και μια σειρά από θαυματουργές εικόνες της Θεοτόκου όπως της Ελαιοβρύτισσας, της Κτητόρισσας, της Εσφαγμένης και της Παραμυθίας στολίζουν εξαίρετα το μοναστήρι. Η βιβλιοθήκη της Βατοπαιδίου έχει 1536 χειρόγραφα, 25 ειλητάρια, ένα μεγάλο αριθμό εγγράφων και έντυπα που ξεπερνούν τις 25,000. Εξαρτήματα της μονής είναι 24 Κελλιά και οι ιστορικές σκήτες του Αγίου Δημητρίου και του Αγίου Ανδρέα (Σεράι), παρά τις Καρυές. Οι μοναχοί της μονής ανέρχονται στους 50 και αρκετοί κατάγονται από την Κύπρο.
