οπου κολλαει και το ε. Οι ξενες λεξεις δεν εχουν ορθογραφια, χρησιμοποιεις οτι γουσταρεις
υπάρχουν κανόνες ρε μαλέα......
πάρε για να μη σε αρχίσω και σενα στα μπινελίκια
Η μεταγραφή των ξένων κύριων ονομάτων και η φενάκη της αντιστρεψιμότητας
Αφού επί δύο εβδομάδες η Άσπρη Λέξη μάς θύμιζε ότι πρέπει να γράφουμε πάρτι και όχι πάρτυ, τρένο και όχι τραίνο, σεζόν και όχι σαιζόν και άλλα παρόμοια και είχα αρχίσει να ανησυχώ ότι θα πιάσει σερί όλες τις απλογραφημένες (λιρέτα ή λιρέττα; γκι ή γκυ; γκέι, γκέυ ή γκαίυ;), αυτή τη βδομάδα το γύρισε στα κύρια ονόματα, πρώτα ανθρωπωνύμιο (Σαίξπηρ ή Σέξπιρ;), ύστερα τοπωνύμιο (Χόλλυγουντ ή Χόλιγουντ;). Ακολούθησαν οι ερωτήσεις «Βοστώνη ή Βοστόνη;» και «Βιέννη ή Βιένη;».
Ας δούμε τι έλεγαν την Τρίτη: «Ωστόσο, και η γραφή Χόλλυγουντ και η απλοποιημένη Χόλιγουντ είναι σε χρήση στα ελληνικά. Συχνότερη μάλιστα φαίνεται η απλούστερη Χόλιγουντ». Προσθέτω: Η σχέση, για την ακρίβεια, είναι 240 προς 14, αυτό που λέγεται «συντριπτική διαφορά». Και παρέλειψαν το Χόλυγουντ, που τυχαίνει να έχει υπερτριπλάσια ευρήματα από το Χόλλυγουντ.
Το Χόλυγουντ δεν είναι μόνο η ορθογραφία που προτιμά η Wikipedia, αλλά και η ορθογραφία του Πάπυρου, που επιλέγει αντιστρεψιμότητα ως προς τα φωνήεντα αλλά όχι ως προς τα διπλά σύμφωνα.
Ξέρω, το έχουμε ξεσκίσει το θέμα και άκρη δεν έχουμε βρει. Είπα να το ξαναπιάσω από μια διαφορετική σκοπιά, αφού πληροφορήθηκα ότι πέθανε τη Δευτέρα ο γιος του Ζεράρ Ντεπαρντιέ, ο Γκιγιόμ, και μέσα στην τραγικότητα της είδησης εγώ έκανα σκέψεις για το άγχος του μεταφραστή μπροστά στο Guillaume: Γκιγιόμ σαν τον Ντεπαρντιέ, Γκιγιώμ σαν τον Απολλιναίρ (το Γκιγιώμ πάει με το Απολλιναίρ και όχι με το Απολινέρ) ή Γουλιέλμος σαν τον της Ωβέρνης;
Είπα λοιπόν, μετά από την είδηση για τα σχολικά βιβλία, να δω τι διδάσκουν στους μαθητές. Άνοιξα στην τύχη ένα τεύχος της Ιστορίας του νεότερου και σύγχρονου κόσμου Γ' Γενικού Λυκείου (εδώ, σελ. 97-138) και βρίσκω:
Κέλογκ (όχι των κορνφλέικς, τον άλλο που συνυπέγραψε με τον Γάλλο Μπριάν το σύμφωνο που στην ελληνική Βικιπαιδεία αναφέρεται ως «Σύμφωνο *Μπράϊαντ-Κέλογκ» — σαν δεν ντρέπονται λιγάκι). Και Μουσολίνι και Πικάσο και Βρετανία. Εντάξει, σκέφτομαι, δεν παίζουν τα διπλά σύμφωνα. Για φωνήεντα πέφτω στον Τσάμπερλαιν, τον Πεταίν και τον Κέυνς. Μάλιστα, σκέφτομαι, κρατάνε τα φωνήεντα. Ύστερα είδα Ντε Γκολ και Τσόρτσιλ και Μπάστερ Κίτον, αντί για Ντε Γκωλ, Τσώρτσιλ και Κήτον, οπότε σκέφτηκα ότι ακολουθούν τις προτάσεις της γραμματικής του Τριανταφυλλίδη (όχι ω και η — θα τις ξαναδούμε παρακάτω). Στο επόμενο PDF είδα Μποντλέρ και Βερλέν και μπερδεύτηκα.
Απορία: οι συγγραφείς των σχολικών βιβλίων παίρνουν κάποιες οδηγίες ως προς τη μεταγραφή των ξένων κύριων ονομάτων; Κυκλοφορούν αυτές οι οδηγίες για να τις μάθουμε κι εμείς;
Ξανάρχομαι στη δήλωση του καθηγητή Μπαμπινιώτη σε μια πρόσφατη συνέντευξη με την ευκαιρία της έκδοσης του Ορθογραφικού λεξικού: «Επειδή το όνομα είναι ταυτότητα, πρέπει να είμαι πιο κοντά στην αρχική δήλωση. Δηλαδή να γράφω Γκαίτε». Μα, από όλα τα παραδείγματα, τον Γκαίτε; Όπου το γερμανικό «oe» είχε γίνει «αι» — δηλαδή, καμία σχέση! Χάθηκαν οι Βρυξέλλες, το Χόλλυγουντ, ο Κάρολος Μπωντλαίρ;
Σκέφτηκα λοιπόν να πιάσω ένα παλιό άρθρο του καθηγητή Μπαμπινιώτη (εδώ ή εδώ), του 1997, όπου εκτίθενται αναλυτικότερα οι απόψεις υπέρ του πληρέστερου ίσως συστήματος μεταγραφής χάριν της αντιστρεψιμότητας. Θα παρεμβάλλω τα σχόλιά μου.
Αντιστρεψιμότητα και όχι απλογράφηση
Γ. ΜΠΑΜΠΙΝΙΩΤΗΣ
Σε προηγούμενο δημοσίευμα («Το Βήμα» 22 Ιουνίου 1997) αναφερθήκαμε στην ορθογραφία των ξένων λέξεων, που χρησιμοποιούμε στην Ελληνική, υποστηρίζοντας ότι η αρχή της απλογράφησης των λέξεων αυτών, έστω κι αν ξενίζει σε μερικές λέξεις που αλλιώς τις έχουμε συνηθίσει (π.χ. τρένο αντί τραίνο), είναι επιβεβλημένη. Προκειμένου λ.χ. για τη λέξη κοπιράιτ ή για τη λέξη καρό ή για τη λέξη τερέν δεν είναι υποχρεωμένος ο ομιλητής της ελληνικής γλώσσας να γνωρίζει ή να πρέπει να διδαχθεί ότι το κοπιράιτ προέρχεται από το αγγλ. copyright και ότι γι' αυτό θα πρέπει να γράφεται κοπυράιτ (με υ) ή ότι το καρό, ως προερχόμενο από το γαλλ. carreau (κι αυτό από το λατ. quadrum «τετράγωνο»), πρέπει να γράφεται καρρώ (δύο ρ και ω) και το τερέν από το γαλλ. terrain (από το λατ. terrenus «χωμάτινος») πρέπει να γράφεται τερραίν (δύο ρ και αι) κ.ο.κ. Κάτι τέτοιο όχι μόνο θα πολλαπλασίαζε τις ήδη υπάρχουσες δυσκολίες της ελληνικής ορθογραφίας, αλλά και θα απαιτούσε γνώσεις των ξένων γλωσσών για να γράψουμε σωστά την Ελληνική!
Ο καθηγητής υποστηρίζει κι αυτός ότι πρέπει να απλογραφούμε τις ξένες λέξεις και δεν πρέπει να πολλαπλασιάζουμε τις υπάρχουσες δυσκολίες της ορθογραφίας, απαιτώντας γνώσεις ξένων γλωσσών για να γράψουμε σωστά στη γλώσσα μας. Σύμφωνοι.
Διαφορετικό είναι το θέμα της ορθογραφίας των κυρίων ονομάτων (ανθρωπωνυμίων και τοπωνυμίων) που αναφέρονται σε πρόσωπα και γεωγραφικά κύρια ονόματα (χωρών, πόλεων, βουνών, ποταμών, θαλασσών κ.τ.ό.). Η κύρια αρχή που διέπει την ορθογραφία των κυρίων ονομάτων, δηλ. την απόδοσή τους στη γραφή μιας άλλης γλώσσας, είναι η αρχή της αντιστρεψιμότητας — και όχι η αρχή της απλογράφησης. Η ίδια δηλ. η γραφή ενός ονόματος ξένου προσώπου ή τόπου πρέπει να είναι τέτοια που να μπορεί να μας οδηγήσει «αναστρεφόμενη» από την ελληνική απόδοση στην πραγματική μορφή του ξένου ονόματος όσο πιο κοντά γίνεται. Γράφοντας λ.χ. Ντε Γκωλλ, Σέλλεϋ, Σωσσύρ, Ώστεν, Ρουσσώ, Ντεμπυσσύ, Μπάυρον, Τσόμσκυ κ.τ.ό. οδηγείσαι ευκολότερα πολύ κοντά στις αρχικές μορφές των ονομάτων De Gaulle, Shelley, Saussure, Austin, Rousseau, Debussy, Byron, Chomsky απ' ό,τι αν απλογραφήσεις τα ονόματα ως Ντε Γκολ, Σέλεϊ, Σοσίρ, Όστεν, Ρουσό, Ντεμπισί, Μπάιρον, Τσόμσκι!
Ωραία, καλοδιαλεγμένα τα παραδείγματα. Προφανώς, μπορεί να μην είναι απαραίτητο να ξέρουμε πώς γράφεται μια κοινή λέξη στην ξένη γλώσσα (που πόσες χιλιάδες να ήταν αλήθεια εκείνες που δημιουργούσαν ορθογραφικό πρόβλημα;) αλλά είναι απαραίτητο να ξέρουμε πώς γράφονται οι πολλές χιλιάδες των ξένων κύριων ονομάτων.
Πρόκειται για την ίδια αρχή που ακολουθείται —συμβατικά και σε γενικές γραμμές— στην απόδοση των ονομάτων στα διαβατήρια, σε πινακίδες με τα ονόματα δρόμων, πόλεων, χωριών κ.λπ., σε χάρτες, σε επίσημα έγγραφα κ.τ.ό. Όταν λέγεσαι λ.χ. Οικονομίδης Χρίστος, κατάγεσαι από τη Θεσσαλονίκη και κατοικείς στην οδό Υπερείδου 4 στο διαβατήριό σου θα γραφεί: Oikonomidis Christos, Thessaloniki, Ypereidou 4 (και όχι Ikonomidis, Iperidu κ.λπ.). Κι αυτό για να υπάρχει αντιστρεψιμότητα στην απόδοση, να μπορεί δηλ. το μεταγραμμένο όνομα να οδηγήσει στην αρχική μορφή του ονόματος και σε ταύτιση του προσώπου. Ομοίως, τα τοπωνύμια Όλυμπος, Οίτη, Υλίκη, Ερυθραία, Εύβοια, Ουρανούπολη, Οινούσσες, Παιανία, Πειραιάς, Ευρυτανία, Διδυμότειχο κ.λπ. θα αποδοθούν ως Olympos (όχι Olimpos), Oiti (όχι Iti), Yliki (όχι Iliki), Erythraia (όχι Erithrea), Euboia ή Εuvoia (όχι Evia), Ouranoupoli (όχι Uranoupoli), Oinousses (όχι Inuses), Paiania (όχι Peania), Peiraias (όχι Pireas), Eurytania (όχι Evritania), Didymoteicho (όχι Didimoticho). Όπως είναι φανερό, μια τέτοια απόδοση μπορεί να μη τηρεί την πιστή «γραφηματική» απόδοση του η και του ω (τα αποδίδει φωνητικά ως i και ο), αλλά έχει υψηλό βαθμό αντιστρεψιμότητας: από το Peiraias οδηγείσαι στο Πειραιάς, από το Paiania στο Παιανία, από το Erythraia στο Ερυθραία, από το Euvoia στο Εύβοια και (με στοιχειώδη γνώση της Ελληνικής) από το Oiti στο Οίτη, από το Yliki στο Υλίκη κ.ο.κ.
Εδώ δεν ξέρω πού να αρχίσω και πού να τελειώσω. Αλλά να μιλήσω για τους Εγγλέζους. Απ’ όσο ξέρω, δεν απλοποίησαν σαν εμάς τη μεταγραφή των κοινών δανείων (εξακολουθούν να γράφουν heuristics, aerodynamics, και τα πιο καλά παιδιά γράφουν και encyclopaedia — και τα προφέρουν όλα αγγλικότατα). Διατηρούν και τις κλασικές μεταγραφές: Piraeus, Olympus, Euboea κ.λπ. Αποκεί και πέρα το χάος. Ξέρουμε τις ταμπέλες που γράφουν Pireas και Evia. Άστε πια τους ασυνείδητους τους Ιταλούς που δεν σέβονται καθόλου την ταυτότητα και την αντιστρεψιμότητα και έχουν γεμίσει τη γλώσσα τους με Eritrea, Olimpo, Egeo και άλλα τέτοια αγνώριστα. Το όνομα είναι ταυτότητα, πράγματι. Όταν τον Kierkegaard τον κρατάμε Kierkegaard. Όταν τον μεταγράφουμε, είναι φανερό ότι σταματάμε να σκεφτόμαστε σαν υπηρεσία έκδοσης διαβατηρίων (η οποία μάλλον θα τον έκανε ΚΙΕΡΚΕΓΚΑΑΡΝΤ). Δεν υπάρχει κάποια αρχή διεθνούς ή καθολικής εφαρμογής, αλλιώς θα έπρεπε να λέμε Σουόμι και όχι Φι(λ)λανδία.
Απ' όσα λέμε είναι σαφές ότι υποστηρίζουμε την άποψη ότι η ορθογραφία των ξένων κυριωνυμίων (ανθρωπωνυμίων και τοπωνυμίων) πρέπει να οδηγεί, κατά το δυνατόν, στην ορθογραφική παράσταση (όπου είναι δυνατόν και στην προφορά, εφόσον δεν διαφέρει) της ξένης ονομασίας και ότι δεν έχει βάση αυτό που παρατηρούμε τελευταία στον Τύπο, σε βιβλία, σε έγγραφα να απλογραφούνται τα ξένα κύρια ονόματα κατ' επέκταση της απλογράφησης των ξένων προσηγορικών ονομάτων. Επειδή δηλ. γράφει κάποιος σεζόν και τρικ, γράφει και Σέξπιρ (αντί Σαίξπηρ), και Βαλερί (αντί Βαλερύ) και Βολτέρος (αντί Βολταίρος). Σαν να επρόκειτο δηλ. για «Shekspir» (αντί Shakespeare), για «Valeri» (αντί Valery) και για «Volter» (αντί Voltaire)!
Για όσους απορούν, το τρικ βγαίνει από το γαλλικό truc (και όχι από το αγγλικό trick) και γι’ αυτό γραφόταν παλιότερα τρυκ. Πάντως, γράφουμε σεζόν σαν να επρόκειτο για seson, αλλά δεν πρέπει να γράφουμε Σέξπιρ γιατί θα μας οδηγούσε στο Shekspir ή, γιατί όχι, στο Sexpir, ενώ ευτυχώς το Σαίξπηρ μάς οδηγεί στο Soexpeer (έτσι δεν είπαμε; Γκαίτε > Goethe;). Ή πόσους άλλους συνδυασμούς αντιστρεψιμότητας θα θέλατε; Μα κανένας δεν βλέπει ότι μόνο το π και το ρ είναι αντίστοιχα, όπως και να τον γράψουμε στα ελληνικά; Η μεγαλύτερη πλάνη στην όλη υπόθεση είναι η λέξη του τίτλου: αντιστρεψιμότητα. Αφού μόνο για «μερική αντιστρεψιμότητα» μπορούμε να μιλάμε. Γιατί δηλαδή ο κύριος Υ να με οδηγήσει στον Monsieur Hue; Και γιατί όχι τότε και ο Βαλερύ σε Valerue;
και κολυμπήσαμε στην κολυμπήθρα του ΣΙΛΟΥΑΜ 
